روزشمار: ۱۱ آذر؛ درگذشت «ميرزا كوچک خان جنگلی» رهبر قيام مردمی جنگل

میرزا یونس، فرزند میرزا بزرگ، كه بعدها به میرزا كوچک خان جنگلی معروف شد، در سال ۱۲۹۸ هجری قمری در محله استادسرای رشت و در خانواده‌ای مذهبی چشم به جهان گشود و تحصیلات مقدماتی را در رشت در مدرسه علمیه حاج حسن (صالح آباد) گذراند.

پس از آن به قزوین رفته و در مدرسه صالحیه تحصیل دروس حوزوی را ادامه داد و چندی هم در مدرسه محمودیه تهران به همین منظور اقامت گزید. پایه آموزش حوزوی می‌توانست وی را در سلک روحانیان درآورد، اما حوادث و انقلابات کشور مسیر افکارش را تغییر داد و او را به راهی دیگر کشاند.

میرزا کوچک خان دارای دو خواهر به نام‌های کربلایی خانم و سارا خانم و دو برادر به نام‌های میرزا محمدعلی خان و میرزا رحیم خان بود، که هر دو بعد از میرزا وفات یافتند. بنا به گفته اطرافیان، او مردی قوی بنیه، زاغ چشم و دارای سیمایی متبسم بود و از نظر اجتماعی مردی باادب، فروتن، خوش‌برخورد، مؤمن به اصول اخلاقی، صریح‌اللهجه، طرفدار عدل و آزادی و حامی مظلومان بود.

میرزا در واقعه مشروطیت به انقلابیون جبهه شمال پیوست و در فتح قزوین شرکت داشت. روس‌ها مدتی او را از رشت تبعید کردند. در سال ۱۲۹۳ هجری شمسی، میرزا که تازه از تبعید آزاد شده و به رشت آمده بود به شدت تحت تأثیر ظلم و ستم نیروهای روس بر مردم گیلان قرار گرفت و تصمیم گرفت که به کمک دوستان مشروطه‌خواه خود دوباره دست به قیام بزند. اما این بار علاوه بر مطالبه آرمان‌های آزادی خواهانه مشروطه که آن را بر باد رفته می‌دید به دنبال نجات ایران و علی‌الخصوص گیلان از اشغال آشکار نیروهای نظامی نیز بود.

افکار میرزا توانست در دل قشرها و طبقات گوناگون مردم گیلان نفوذ کند. افرادی نظیر دکتر حشمت و میرزا حسین کسمایی که از چهره‌های تحصیل کرده و فرهیخته گیلان بودند، و یا حسن آلیانی و شیخ علی شیشه بر که از طبقات معمولی جامعه بودند در میان طیف طرفداران میرزا دیده می‌شوند؛ و بجز این‌ها میرزا توانست از حمایت چند تن از بازرگانان و کسبه معتبر از جمله حاج احمد کسمایی نیز برخوردار شود. تاریخنگاران عمدتا قیام جنگل را به دو دوره مجزا تقسیم می‌کنند، که دوره نخست در ابتدا به مدت دو سال و به مرکزیت فرماندهی در کسما، و سپس به مدت نزدیک به چهار سال به مرکزیت رشت و به صورت یک حکومت جمهوری مستقل در کل ایالت گیلان بوده است. دوره دوم مصادف با نزدیکی طرفداران بلشویک‌ها به میرزاکوچک است.

ميرزا در سال ۱۲۸۶ شمسی در گيلان به صفوف آزادی‌خواهان پيوست و برای سركوبی محمدعلی شاه قاجار، روانه تهران شد. ميرزا كوچک ‏خان بعدها نهضت جنگل را پايه‌گذاری کرد و در اواخر سال ۱۲۹۴ شمسی، همزمان با جنگ جهانی اول، چون اوضاع ايران را پريشان و آن را در اشغال بيگانگان می‌‏ديد، با گرايش به انديشه اتحاد جوامع اسلامی، كميته‌‏ای به نام «اتحاد اسلام» را در حوالی تالش تشكيل داد.

در سال ۱۹۱۹ میلادی قراردادی ميان ايران و انگليس امضا شد كه در صورت اجرا، نفوذ بيشتر انگليسی‌ها را در ايران به دنبال داشت. انعقاد اين قرارداد، زمينه حركت‌‏های مخالف دخالت بيگانگان در ايران، از جمله نهضت جنگل را فراهم ساخت. در نهايت قيام مسلحانه ميرزا كوچک خان با تعداد اندک ياران با وفايش در گيلان آغاز شد و در زمان کوتاهی از حمايت بی‌‏دريغ مردم آن سامان برخوردار شد. در اين حال، قزاق‏‌های روسی و نيروهای انگليسی و قوای دولتی، هر كدام جداگانه يا متفقا برای سركوبی اين حركت، با گروه‌‏های چریکی جنگل درگير شدند و اين نشان می‌‏داد كه افكار و آرمان‌‏های سردار جنگل با منافع و مقاصد هيچ كدام وفق نمي‏داد. اگرچه ميرزا در ابتدا پيروزی‌های چشمگيری به دست آورد، اما پس از چند درگيری با قوای دولتی، بر اثر توطئه‌‏های روسيه و انگليس و بروز تفرقه ميان اعضای اصلی نهضت، نيروهای ميرزا پراكنده شدند.

ميرزا هم كه به منظور گردآوری نيرو از زادگاهش خارج شده بود، در اثر برف و سرمای شديد در جنگل‏‌های شمال ايران توان خود را از دست داد. افراد رضاخان كه در تعقيب او بودند، وی را نيمه جان يافتند و در نهايت یکی از ياران خائن جنگلی، سر ميرزا را به نشانه پايان قيام جنگل برای رضاخان به ارمغان برد.

او بارها در برابر مردم گيلان، هدف از نهضت خود را احيای قوانين اسلام معرفی کرد و متذكر شد كه ميرزا كوچک هرگز اسلحه را از خود دور نخواهد كرد مگر وقتی كه مطمئن باشد افراد ايرانی از تطاول متجاوزان بيگانه و ستم‌كاران داخلی، در امان بوده و از رفاه برخوردار شوند. تاخت و تازهای خارجی در صحنه سياست و اقتصاد كشور و سياست‌بازی عناصر منافق، وضع آشفته كشور و بی‌كفايتی دولت‌مردان، انگيزه‏‌هایی بود كه میرزا را به ميدان سياست و سپس صحنه كارزار كشاند تا اين‌كه در اين راه کشته شد.

خبر درگذشت میرزا به گوش محمدخان سالارشجاع برادر امیر مقتدر طالش که از بدخواهان میرزا بود، رسید. نامبرده به همراه شماری تفنگچی به خانقاه رفت و اهالی را از دفن اجساد منع کرد. سپس دستور داد یکی از طالش‌های همراه وی که رضا اسکستانی بود، سر یخ زده میرزا را از بدنش جدا کند. سر میرزا کوچک‌خان را در مجاورت سربازخانه رشت، در جایی که معروف به انبار نفت نوبل است، تا مدت‌ها در معرض تماشای مردم قرار داده و سپس خالو قربان که از یاران سابق میرزا و از هواداران سردار سپه بود، سر میرزا را به تهران به نزد سردار سپه فرستاد. سر میرزا را به دستور سردار سپه در گورستان حسن‌آباد دفن کردند. بعد یکی از یاران قدیمی میرزا به نام کاس آقا حسام سر میرزا را محرمانه از گورکن تحویل و به رشت برده و در محلّی موسوم به سلیمان داراب به خاک سپرد. در شهریور ۱۳۲۰ و هنگام استعفای رضاشاه آزادیخواهان گیلان قصد داشتند جسد بدون سر میرزا را با تشریفات شایسته از خانقاه به رشت حمل کنند، ولی مأموران جلوگیری کردند. در نتیجه به جهت پیشگیری از برخورد جسد میرزا را به‌طور عادی به رشت حمل و در جوار سر دفن کردند.

پس از شهادت ميرزا، تلاش‏‌های چند تن ديگر از يارانش برای زنده نگه‏داشتن نهضت جنگل راه به جایی نبرد و اين جنبش پايان پذيرفت.

در همین روز:

• سالروز سومين جنگ اسكندر با ايرانيان (۲۴۳ پیش از میلاد)
• درگذشت ارسطو فيلسوف، آموزگار و دانشمند بزرگ يونان (۳۲۲ پيش از میلادی)
• درگذشت «لورنتسو گیبرتی»، پیکره‌ساز، معمار، و نویسنده ایتالیایی (۱۴۵۵ میلادی)
• تولد مهندس آمريکایی «ويليام ادوارد بوئينگ» سازنده هواپيماهای بوئينگ و موسس شرکتی به همين نام (۱۸۸۱ میلادی)
• امضای قرارداد «لوكارنو» درباره تثبيت مرزهای آلمان (۱۹۲۵ میلادی)
• نخستين انتقال تصوير به وسيله تلگراف بين برلين و وين (۱۹۲۷ میلادی)
• کسب خودمختار توسط کشور جمهوری آفریقای مرکزی از فرانسه (۱۹۵۸ میلادی)
• عضویت کشورهای مالاوی، مالت و زامبیا در سازمان ملل متحد (۱۹۶۴ میلادی)
• کسب خودمختار توسط کشور پاپوا گینه نو از استرالیا (۱۹۷۳ میلادی)
• عضویت کشور آنگولا در سازمان ملل متحد (۱۹۷۶ میلادی)
• روز آزادی و دموکراسی در کشور چاد
• روز اتحاد در کشور رومانی و روز ملی این کشور
• روز انحلال ارتش کشور کاستاریکا
• روز ملی کشور برمه
• روز جمهوری کشور جمهوری آفریقای مرکزی
• روز بازگشت استقلال در کشور پرتغال
• روز معلم در کشور پاناما
• روز جهانی مبارزه با بيماری ايدز