استان خراسان جنوبی را بهتر بشناسیم

این استان سومین استان ایران از نظر مساحت و ۲۸امین استان کشور از نظر جمعیت است. تا سال ۱۳۸۳ خراسان جنوبی، خراسان شمالی و خراسان رضوی تنها یک استان خراسان را تشکیل می‌دادند، در سال ۱۳۸۳ بنا به تصویب دولت به سه استان تقسیم شد که خراسان جنوبی نیز یکی از آن‌ها است.

این استان از ۱۱ شهرستان، ۲۵ بخش، ۶۱ دهستان و ۲۸ شهر تشکیل شده و شامل شهرستان‌های بیرجند، فردوس،‌‌ طبس، قائنات، نهبندان، سربیشه،‌‌ درمیان، سرایان، بشرویه، زیرکوه و خوسف است. همچنین بیرجند، فردوس، طبس و قائن از مهم‌ترین شهرهای آن هستند.

خراسان جنوبی در زمینه کشاورزی مهارت بالایی داشته و موفق به کسب رتبه اول تولید محصولات باغی زرشک و عناب و رتبه دوم تولید زعفران و پنبه در سطح ایران شده است، همچنین ششمین تولیدکننده انار و هشتمین تولیدکننده چغندرقند در کشور است.

خراسان جنوبی در بخش معدن بسیار فعال است، به‌گونه‌ای که دارای تنها ذخایر منیزیت ایران، بزرگ‌ترین ذخیره و تنها معدن آزبست ایران و ذخایر و معادن مهم اورانیوم، بنتونیت، گرانیت، گل سفید و بازالت است. یکی دیگر از مهم‌ترین معادن این استان، معدن مس قلعه زری واقع در جنوب غرب این استان (خوسف) است؛ این معدن به‌علت داشتن عیار طلای بالا در دنیا معروف است.

کارخانه‌ها و کارگاه‌های تولید ماشین‌آلات و تجهیزات، وسایل نقلیه موتوری، محصولات فلزی، تجهیزات حمل و نقل، اکسید منیزیم، محصولات لاستیکی و پلاستیک، ماشین‌آلات و دستگاه‌های برقی، محصولات کانی غیرفلزی، کاغذ و محصولات کاغذی، ابزار پزشکی و اپتیکی، ساعت، رادیو و تلویزیون، فلزات اساسی، چوب و محصولات چوبی، منسوجات، مبلمان و صنایع غذایی و آشامیدنی در سطح استان فعالیت دارد.

عکس از پرشیا پورت

خراسان جنوبی شامل محدوده‌ای از خراسان بزرگ است، قهستان نامی است که در سده‌های پیش به این سرزمین می‌گفتند. تون (فردوس امروزی) و قائن از شهرهای مهم ایالت قهستان محسوب می‌شده‌اند. یکی از اقوام آریایی به نام ساگارتی و بخشی از چهاردهمین ساتراپی هخامنشی در این منطقه می‌زیسته است. ارزرش این منطقه به‌ویژه در دوران اشکانی و ساسانی را به‌وسیله سنگ‌نگاره‌های کال جنگال خوسف و لاخ مزار کوچ و همچنین محوطه‌های تاریخی متعلق به این دوره که در بیشتر جاهای استان وجود دارد، می‌توان مشاهده کرد.

یافته‌های به دست آمده از غار خونیک در جنوب قاین، قدمت سی تا ۳۵ هزار سال قبل از میلاد را اثبات می‌کند. کاوش‌های باستان‌شناسی در شهرستان‌های استان خراسان جنوبی، محوطه‌های پیش از تاریخی خصوصا دوران مس سنگی و مفرغ را نشان می‌دهد. شهرستان‌های نهبندان، خوسف، سربیشه، زیرکوه، سرایان، بیرجند و منطقه خضری و دشت بیاض از جمله مکان‌هایی است که آدمی را به کاوش و مطالعه ترغیب می‌کند.

خراسان جنوبی با مساحت ۱۵۱٬۱۹۳ کیلومتر مربع از لحاظ ناهمواری‌ها، به دو قسمت «کوهستانی و مرتفع»‌ در شمال و شمال غرب و قسمت «پست و هموار» در دشت‌های مرکز و جنوب استان تقسیم می‌شود. قلل «کمر سرخ» با ارتفاع ۲,۸۴۲ متر در شمال و «شاه کوه» با ارتفاع ۲,۷۳۷ متر در جنوب مرتفع‌ترین نقاط استان است.

دنباله ارتفاعات البرز به‌سمت شرق دربر گیرنده کوه‌های خراسان است، این کوه‌‌ها به‌صورت قوس‌های موازی از «شاه کوه» آغاز شده و در جهت شمال غربی به‌سمت جنوب شرقی تا ارتفاعات «هندوکش افغانستان» امتداد می‌یابد.

دشت‌های مرکز و جنوب استان نواحی پست و هموار استان را تشکیل می‌دهد. نمکزارها و نقاط پست و کم ارتفاعی‌ در دشت‌های جنوب و جنوب غربی استان وجود دارد که در برخی مواقع فاقد پوشش گیاهی است. قرارگیری حاشیه شمال کویر لوت در همسایگی این دشت‌ها آب و هوایی خشک و خشن را به وجود آورده و احتمال حمله شن‌های روان را ایجاد می‌کند.

عکس از مجله چندپر (قنات بلده فردوس)

همسایگان این استان از شمال استان خراسان رضوی، از غرب استان‌های یزد، اصفهان و سمنان، از شرق کشور افغانستان و از جنوب استان‌های سیستان و بلوچستان و کرمان است.

آب و هوای استان خراسان جنوبی از نوع خشک و بیابانی است، ولی با توجه به نحوه قرار گرفتن مناطق پست یا مرتع به دو دسته آب و هوای گرم و خشک شامل دشت‌ها، مناطق هموار مرکز، غرب و جنوب غرب و آب و هوای خشک و ملایم شامل مرتفع شمالی، شمال غربی استان و اطراف بیرجند تقسیم می‌شود.

وجود آب و هوای بیابانی باعث به وجود آمدن رودخانه‌های فصلی و عدم ایجاد رودخانه دائمی شده است.

میانگین بارندگی سالانه استان، ۱۳۴ میلی‌متر و میانگین دمای سالانه، ۱۷٫۵ درجه سلسیوس است.

همان‌گونه که قبلا اشاره کردیم، این سرزمین زیستگاه یکی از اقوام آریایی‌نژاد به نام «سارگات» بوده است. زبان و نژاد مردم این سرزمین، کمتر دچار آمیختگی و اختلاط شده است.

مردم استان مسلمان بوده و بیشترشان دارای مذهب شیعه هستند، در مناطق مرزی استان بیشتر سنی مذهب‌ها زندگی می‌کنند.

مردم این استان به زبان فارسی با لهجه‌هایی نظیر بیرجندی، قاینی، سرایانی، نهبندانی و غیره صحبت می‌کنند.

عکس از محسن نفرستی

در بیرجند، قائن و نهبندان بلوچ‌ها زندگی می‌کنند. عرب‌ها نیز در بیرجند و روستای خلف شهرستان درمیان سکونت دارند.

شرایط جغرافیایی، نحوه زندگی و اوضاع سیاسی، اقتصادی و اعتقادی مردم نحوه پوشش محلی مناطق ایران را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. ‌لباس‌های سنتی بارزترین نماد فرهنگی، مشخص‌ترین نشانه اعتقادی ملی و راحت‌ترین وسیله انتقال فرهنگ مردم خراسان جنوبی است.

پوشش مردان خراسان جنوبی شامل کلاه نمدی، شب کلاه، کلاه نمدی-مندیل، کلاه دوره‌دار، کلاه پهلوی یا شیپوری، عرقچین، کلاه ترمه، گردن پیچ یا لنگته، جلیقه، پیراهن، قمیس، لباده، نیم تنه، شلوار (تنبان)، قارت (جقه)، سینه بند، مچ پیچ و گیوه است. بانوان نیز از چارقد، دستمال، روبند، کلوته، کوسه، عرقچین، پیراهن یا پهره، دالاق، شلیته، شلواریل، چادر، کفش تبلک دار، گرجی، گالش، کفش سوز و… استفاده می‌کنند. همچنین النگو، جقه، چوری، خفتی، ملیله، منجق، انگشتر، ایاره، بازوبند، منات، خلخال، تاج سر، شستی، گشواره و منگلی از زیورآلات بانوان به شمار می‌رود.

همان طور که گفته شد، زرشک و عناب خراسان جنوبی رتبه اول و زعفران آن رتبه دوم را در کشور دارد و سوغات‌های معروف این استان است.

برک‌بافی، ترکه‌بافی و قالی‌بافی از صنایع دستی معروف این استان است. برک‌بافی از قدیمی‌ترین صنایع دستی خراسان جنوبی است که قدمت آن به قبل از دوره سلجوقی برمی‌گردد، سیاحان خارجی در سفرنامه‌های خود از این هنر نام برده‌اند.

فرش دستبافت خراسان جنوبی به قالی مود مشهور است، این فرش در کل دنیا مطرح است به‌گونه‌ای که در موزه‌های سراسر دنیا به نمایش گذاشته می‌شود.

عکس از ویکی چجور

بازدید از مکان‌های دیدنی هر سرزمین بی‌شک یکی از خاطره‌انگیزترین بخش سفر است، خراسان جنوبی نیز سرزمینی تاریخی بوده و با مکان‌های تاریخی و باستانی خود حرف‌های زیادی برای گفتن دارد.

قلعه تاریخی فورگ در بیرجند، قنات بلده فردوس، کال جنی طبس، مسجد جامع قائن، سنگ‌نگاره کال جنگال در خوسف، مسجد جامع هندوالان درمیان، آرامگاه ابن حسام خوسفی در خوسف، باغ گلشن طبس، بند دره بیرجند، بند عمرشاه بیرجند، آبگرم معدنی فردوس، روستای چنشت سربیشه، روستای خراشاد بیرجند، غار خونیک قاین، باغ شوکت‌آباد بیرجند، مدرسه شوکتیه بیرجند، مدرسه علمیه علیا در فردوس، قلعه بیرجند، ارگ کلاه فرنگی بیرجند، باغ عمارت اکبریه بیرجند، موزه میراث پهلوانی بیرجند، آرامگاه بوذر جمهر قاینی در قاین، منزل مستوفی در بشرویه، آسیاب‌های بشرویه، آسیاب‌های بادی نهبندان، کنسولگری انگلیس در بیرجند و روستای کریمو در سرایان از دیدنی ترین مقصدهای گردشگری خراسان جنوبی هستند.

مسجد جامع هندوالان، باغ اکبریه، قنات بلده، مسجد جامع قائن، کال جنی، سنگ‌نگاره‌های کال جنگال، مسجد جامع هندوالان، آرامگاه ابن حسام خوسفی، باغ گلشن طبس، بند دره، بند عمر شاه، غار خونیک، باغ شوکت‌آباد، مدرسه شوکتیه، مدرسه علمیه علیا، موزه میراث پهلوانی، کنسولگری انگلیس، آرامگاه بوذرجمهر قاینی، منزل مستوفی و یکی از آسیاب‌های بشرویه آثاری هستند که در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌اند.

همچنین باغ اکبریه و قنات بلده فردوس از آثار ارزشمندی هستند که در یونسکو ثبت شده‌اند.