خراسان جنوبی یکی از استان‌های شمال شرق ایران است. این استان دیدنی‌هایی بسیار دارد؛ از اماکن تاریخی گرفته تا جاذبه‌های طبیعی. خراسان جنوبی به‌خصوص در تعطیلات و نوروز، میزبان گردشگران است. با راهنمای سفر به این استان همراه کجارو باشید.
با استان خراسان جنوبی آشنا شوید:
جاهای دیدنی استان خراسان جنوبی
راهنمای سفر به استان خراسان جنوبی
درباره استان خراسان جنوبی
استان خراسان جنوبی در شرق ایران واقع شده و مرکز آن، شهر بیرجند است. استان خراسان جنوبی، با مصوبه مجلس شورای اسلامی و پس از تقسیم استان خراسان به سه استان، در سال ۱۳۸۲ ایجاد شد. مساحت این استان ۱۵۱،۱۹۳ کیلومتر مربع است که از این نظر سومین استان ایران است. بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۰، جمعیت آن برابر با ۷۳۲،۱۹۲ نفر بوده و از این نظر ۲۸امین استان کشور است. خراسان جنوبی شامل محدوده‌ای از خراسان بزرگ است که در سده‌های پیش، قهستان نامیده می‌شد. شهرهای مهم ایالت قهستان، تون (فردوس امروزی) و قائن بوده‌اند. مارکوپولو نیز در سفرنامه خود، از این منطقه با نام تونوکاین (تون و قاین) یاد کرده است.
عکس از ویکیپدیا (عکاس: MohadShojaee)
جاهای دیدنی استان خراسان جنوبی
موزه میراث پهلوانی بیرجند
موزه میراث پهلوانی، در سال ۱۳۸۵ مصادف با هفته دولت و با همکاری بخش خصوصی، واقع در زورخانه قدیمی امیر‌عرب، مشهور به «زورخانه لوبند» افتتاح شد.
سابقه زورخانه امیر عرب به بیش از ۲۰۰ سال می‌رسد. در آن زمان فقط یک زورخانه در محله «لب بند» و در فاصله دو بند معروف «حاجی محمد جعفر» و «باروت کوبان» در یک کوچه فرعی واقع بود که با نام زورخانه لب بند (در لهجه محلی «لوبند») مشهور بوده و اکنون به نام زورخانه امیر عرب فعال است. بنای تاریخی زورخانه امیر عرب از دیرباز محل ورزش پهلوانان نامدار بوده است، تا اینکه در سال ۱۳۸۰ ساختمان جدید این زورخانه به بهره‌برداری می‌رسد و فکر ایجاد موزه و نمایشگاهی دائمی از مواریث پهلوانی و ورزش باستانی در بنای تاریخی مذکور قوت می‌گیرد.
قسمت‌های مختلف این موزه عبارت‌اند از: نمایش عکس‌های پهلوانان و پیشکسوتان صاحب‌نام، ابزار و آلات ورزشی (از قبیل میل، کباده، تخته شنا و…)، ضرب، ابزار و آلات پهلوانی زینتی چون شمشیر و سپر و تعدادی مانکن که حالات مختلف ورزشی را به نمایش درآورده‌اند. هدف از تأسیس این موزه آشنایی عموم با ورزش باستانی و آداب و سنن مربوط به این رشته دیرپا و مردمی است.
موزه اشیا مردم‌شناسی خضری
این موزه با مشارکت سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان با شهرداری، بخشداری و شورای اسلامی شهر خضری دشت بیاض، در ساختمانی با زیربنای حدود ۹۰ متر، در حاشیه پارک جنت این شهر راه‌اندازی و افتتاح شد.
آثار و اشیای این موزه را مجموعه‌ای متنوع از اشیای مردم‌شناسی و لوازم سنتی زندگی و حرف گذشته تشکیل می‌دهند.
موزه صنایع دستی و مردم‌شناسی سرایان
موزه اشیای مردم‌شناسی سرایان در محل شترخانه کاروانسرای سرایان راه‌اندازی شده است. این کاروان‌سرا که به «رباط شاه عباسی» نیز معروف است، از آثار دوره صفوی است و به شیوه دو ایوانی ساخته شده و فضا‌های معماری آن عبارت‌اند از: دو ایوان، سردر ورودی، هشتی، اتاق‌های فرعی و حجره‌های متعدد و اصطبل.
این موزه متشکل از تالاری است که شامل اشیای مردم‌شناسی و لوازم زندگی مردم منطقه در گذشته و صنایع دستی قدیمی (همچون ابریشم‌بافی، شال‌بافی و چاقوسازی) است.
موزه مردم‌شناسی نهبندان
این موزه در خانه سالاری، از خانه‌های تاریخی زیبای شهر نهبندان و داخل بافت تاریخی این شهر واقع شده و دارای وسعتی حدود ۱۸۰۰ متر‌مربع است.
خانه سالاری از نوع خانه‌های دو ایوانی است و با توجه به سبک معماری موجود، این خانه در اواخر دوره قاجار ساخته شده و در دوره‌های بعد الحاقاتی به آن افزوده شده است.
قسمت‌های مختلف موزه عبارت‌اند از: نمایشگاه عکس‌های بناهای تاریخی، لباس‌های محلی، مراحل کاشت، داشت و برداشت محصولات کشاورزی، قالی‌بافی و نخ‌ریسی و…
موزه مردم‌شناسی فردوس
موزه مردم‌شناسی فردوس شامل دو بخش «آداب و رسوم حمام» و «مشاغل سنتی» شهر قدیم فردوس است که از جمله بخش‌های موزه می‌توان به مشاغل آهنگری، نمدمالی، خراطی، دلاکی و… اشاره کرد. از دیگر بخش‌های موزه می‌توان اتاق نشیمن‌خانه، مطبخ‌خانه و نگارخانه را نام برد.
عکس از وب‌سایت skchto.com (عکاس: نامشخص)
موزه خصوصی بشرویه
موزه خصوصی بشرویه در اردیبهشت ماه سال ۱۳۸۷، با همکاری بخش خصوصی در خانه تاریخی ملاعبدالله تونی (اسدی) واقع در بافت تاریخی شهرستان بشرویه ایجاد و راه‌اندازی شد.
این بنا از خانه‌های چهار ایوانی دوره صفویه است و با معماری اصیل خود، زادگاه یکی از علمای بزرگ ایران در دوره صفویه به نام ملاعبدالله تونی بشروی بوده است و دارای اتاق‌های متعدد، مطبخ، اتاق زمستانی و اتاق بادگیر است.
بنای منزل اسدی با توجه به گفته‌های افراد محلی حدودا چهارصد سال قدمت دارد و با توجه به تزیینات معماری آن، تقریبا هم‌زمان با بنای مسجد میان ده است.
موزه مردم‌شناسی قاین
موزه مردم‌شناسی قاین در طبقه همکف خانه تاریخی سلطانی (از بناهای تاریخی شهر قاین) طراحی شده و در اردیبهشت سال ۱۳۸۴ افتتاح شد.
بنای منزل قدیمی سلطانی در خیابان جانبازان و در محدوده بافت تاریخی شهر قاین واقع شده و اطراف آن را بافتی منسجم و سالم دربر گرفته است. این منزل قدیمی، متعلق به خانواده سلطانی از ملاکین و بزرگان قاین بوده است. اصل بنا متعلق به دوره زندیه بوده و در دوره قاجار و دوره پهلوی نیز تغییراتی در آن به وجود آمده و فضاهایی به آن اضافه شده است.
این موزه در بخش‌های مختلفی چون: مراسم شب یلدا (کف‌زنی)، دستاسی، جاجیم‌بافی، کاشت، داشت و برداشت زعفران، ریسندگی، حلاجی و جلک‌ریسی، مراسم سنتی کشاورزی، تلم‌زنی (تهیه مواد لبنی) و مراسم سنتی عروسی همراه ساز و دهل و رقص محلی (اجرای موسیقی مقامی قاینات و خراسان جنوبی) با استفاده از مانکن با پوشش محلی که بیانگر آداب و رسوم کهن منطقه است، طراحی شده است.
عکس از وب‌سایت skchto.com (عکاس: نامشخص)
موزه آب قاین
موزه آب شهرستان قاین در آبان ماه سال ۱۳۸۶، هم‌زمان با سفر دوم هیئت محترم دولت به این شهرستان، پس از انجام عملیات مرمتی توسط سازمان میراث فرهنگی قاین در آب‌انبار بازار این شهر افتتاح شد.
این آب‌انبار در انتهای کوچه سنگی که بازار قدیم در آن واقع بوده قرار دارد و به همین دلیل به آب‌انبار بازار معروف است که از قنات آبگیری می‌شده است. بنای آب‌انبار دارای کلیه قسمت‌ها و مشخصات اصلی آب‌انبارها است و دارای راه‌پله‌ای است که به پاشیر منتهی می‌شود. با توجه به پوشش آب‌انبار و شواهد تاریخی موجود، بنای آب‌انبار مربوط به دوره تیموری بوده است.
این موزه که تنها موزه آب استان است، شامل نمایش شاه‌راه‌های آبی مرتبط به دوره‌های تاریخی و مجموعه‌ای از تصاویر مرتبط به تاسیسات آبی (سدها، آب‌انبارها، قنوات و…)، وقف‌نامه‌ها و … است.
موزه مفاخر و مشاهیر بیرجند
موزه مشاهیر در خانه تاریخی پردلی واقع در بافت تاریخی بیرجند دایر شده است. این منزل قدیمی به‌لحاظ استقرار در خیابان منتظری جنب مسجد خضرعلی قرار دارد.
منزل پردلی به‌عنوان یک خانه تک هسته‌ای به تبعیت از اهداف مذهبی و اجتماعی خاصی ساخته شده است به‌طوری که اجزا و عناصر به کار رفته در آن نمایانگر این خصوصیات ویژه است و منازلی با چنین ویژگی‌هایی به مراتب در سطح شهر کمتر از منازل مردم عادی یافت می‌شد و بستگی به قدرت مالی افراد و طبقات اجتماعی خاص داشت.
این موزه در تاریخ ۱۳۸۲ در این خانه تاریخی راه‌اندازی و مورد بهره‌برداری قرار گرفت. در این موزه مجموعه‌ای از زندگی‌نامه‌ها، اسناد و نسخ خطی، تألیفات، نشان‌های ملی، علمی و ادبی، لوح‌ها، عکس‌ها و لوازم شخصی بزرگان علمی و فرهنگی این خطه از ایران زمین، به نمایش گذاشته شده است. هدف از ایجاد این موزه یادکردی از چهره‌های ماندگار و اندیشمندانی است که تمامی عمر خویش را صرف تحقیق و پژوهش برای تمام عصرها و نسل‌ها کرده‌اند.
عکس از سی‌ایران (عکاس: نامشخص)
موزه باستان‌شناسی بیرجند
موزه باستان‌شناسی بیرجند با وسعت ۶۰۰ متر مربع زیربنا در طبقه اول عمارت اکبریه (که در واقع ساختمان تشریفات و ارگ حکومتی امیر ابراهیم خان شوکت‌الملک بوده)، با توجه به عواملی همچون غنای فرهنگی منطقه، جمعیت جوان، وجود دانشگاه‌ها و عزیمت هزاران گردشگر به این منطقه در سال ۱۳۷۱ تاسیس و راه‌اندازی و در سال ۱۳۷۴ با طرحی نو توسعه و تجهیز شد.
این موزه بزرگترین موزه باستان‌شناسی در سطح استان است که مشتمل بر بخش‌های متعددی است: از بخش‌های مهم آن می‌توان به بخش سفال، سکه، فلز، اسلحه و ابزار آلات جنگ، بخش روشنایی، قرآن و کتابت و نیز مجموعه‌ای از اشیا و مواریث خاندن امیر اسدالله علم (که توسط بنیاد مستضعفان در اختیار موزه بیرجند قرار داده شد) و تالار آینه اشاره کرد. در موزه باستان‌شناسی بیرجند اشیا به نمایش گذاشته شده، سیر تاریخی مدون و منظمی را از هزاره سوم قبل از میلاد مسیح (ع) تا دوره قاجار، مشتمل بر بخش‌های متفاوتی در بر می‌گیرند.
موزه مشارکتی مردم‌شناسی بیرجند
موزه مشارکتی مردم‌شناسی بیرجند با مشارکت بخش خصوصی در خانه تاریخی اعتمادی نیا، واقع در بافت تاریخی بیرجند، در سال ۱۳۹۱ راه‌اندازی و افتتاح شد.
این مجموعه که با تلاش و علاقه فراوان (آقای احمدعلی صادقی خراشاد) جمع‌آوری شده، شامل انواع لوازم معیشتی، ابزار و وسایل حرف سنتی و صنایع دستی، انواع پوشاک، ظروف و سایر لوازم زندگی و بازی‌های محلی و… است.
عکس از وب‌سایت skchto.com (عکاس: نامشخص)
موزه حیات وحش بیرجند
کشور ایران به‌دلیل موقعیت خاص اقلیمی و جغرافیایی و برخورداری از آب‌وهوای گوناگون دارای گونه‌های متنوعی از جانوران و حیات وحش است. شهرستان بیرجند به‌دلیل برخورداری از دو نوع آب‌وهوای کویری خشک و کوهستانی، گونه‌های متنوعی از جانوران، اعم از پرندگان، پستانداران، خزندگان و… را در خود جای داده است.
در این موزه گونه‌هایی از حیات وحش اعم از بومی یا غیر بومی در قالب چند مجموعه ارائه شده است، همچنین نمونه‌های شاخص و نادری از پوشش جانوری منطقه جنوب خراسان، به‌ویژه بیرجند نیز به نمایش در‌آمده است. این مجموعه تقریبا دارای ۱۰۰ جنس مختلف پرنده و حدود ۴۰ پستاندار و خزنده به‌صورت تاکسیدرمی است که با هدف آشنایی پژوهشگران و محققان با گونه‌های جانوری منطقه در دو بخش اصلی ایجاد شده است.
آرامگاه بوذر جمهر قاینی
حکیم قسیم بن ابراهیم بن منصور معروف بزرگمهر قائنی، سیاستمدار، ادیب، عارف و شاعر اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم هجری قمری است که در دربار سلطان مسعود غزنوی خدمت می‌کرد. مقبره حکیم بوذر جمهر در فاصله چهار کیلومتری جنوب غربی شهر قائنات و در دامنه کوهی موسوم به کوه ابوذر (بزرگمهر) قرار دارد.
بنای مقبره که از بناهای قرن ششم و هفتم هجری است، به فرم چلیپایی و با معماریی بسیار زیبا ساخته شده است. مصالح اصلی در ساخت بنا سنگ گچ و آجر است. درخت بنه ۷۰۰ سالهای نیز در کنار این مقبره وجود دارد که به زیبایی اثر افزوده است.
آرامگاه سپهسالاری
آرامگاه سپهسالار در روستای چهارده شهرستان طبس قرار دارد. این بقعه دارای بنای چهارگوش گنبدداری به ابعاد ۱۵×۱۵ متر و در سه جهت دارای ورودی است. در داخل بنا آثار چند سنگ قبر دیده می‌شود.
به اعتقاد اهالی محل، این بنا مدفن مالک بن ذیب و مالک بن عمر از سرداران احنف بن قیس است که در تعقیب یزدگرد سوم آخرین پاشاه ساسانی، راه خود را گم کرده و در محل جوخواه جان سپردند. این مقبره که به گنبد جوخواه نیز معروف است، در دوره قاجار بر مدفن مزبور ساخته شد.
پیر حاجات
مزار پیر ابونصر ایراوه‌ای که نزد مردم طبس به پیر حاجات معروف است، در فاصله ۱۱۰ کیلومتری شمال طبس و چسبیده به صخره در دامنه کوهستانی بنا شده است. پیر حاجات یکی از روستاهای زیارتی و سیاحتی طبس است که به‌دلیل وجود مزار پیر حاجات و تاریخی بودن و ییلاقی بودن روستا از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
آرامگاه ابن حسام خوسفی
بنای تاریخی آرامگاه ابن حسام خوسفی، شاعر برجسته قرن نهم قمری بر فراز صخره‌ای سنگی در حاشیه شمالی شهر خوسف قرار دارد. این آرامگاه که از جمله آثار تاریخی و دیدنی استان خراسان جنوبی به حساب می‌آید، بیش از ۵۰۰ سال قدمت دارد. بنای مذکور ابتدا در دوره صفویه بنا شده و در دوره قاجار تغییراتی در آن داده شد.
عکس از ویکیپدیا (عکاس: Fedeshk)
آرامگاه تورانشاه
ورودی آرامگاه تورانشاه سرایان شامل یك طاق بوده و پس از سر در ورودی، فضای داخلی آرامگاه یا گنبدخانه دیده می‌شود و گنبد مذكور به شیوه عرقچین با كمك فیلپوش‌های كوچكی كه فضای هشت‌ضلعی را به دایره نزدیک كرده‌اند، بنا شده است. دوره تاریخی این بنا بر اساس مدارک موجود به احتمال فراوان به دوره تیموری تعلق دارد.
چندین قطعه سنگ قبر که به قبرهای اطراف و به دوره تیموری تعلق دارند و نیز سنگ لوحی بالای درگاه ورودی بنا از دیگر آثار موجود در این مکان هستند. آرامگاه تورانشاه با شماره ۱۵۲۸۶ در فهرست آثار ملی كشور به ثبت رسیده است.
عکس از گوگل‌مپ (عکاس: محمد ابراهیم یزدی)
مدرسه علیا
نام بانی این مدرسه میرعلی بیک است و در اواخر دوره صفویه آن را بنا کرده است. تا پیش از زلزله، این مکان مورد استفاده طلاب بود. معماری این مدرسه در نوع خود کم‌نظیر و نمای ورودی آن بسیار زیبا است. مدرسه دارای چهار ایوان است و در سه ضلع آن نیز حجره‌های طلاب ساخته شده‌اند.
عکس از ویکیپدیا (عکاس: مصطفی معراجی)
مدرسه شوکتیه
تاسیس مدرسه شوکتیه (آموزش نوین) در بیرجند هم‌زمان با انقلاب مشروطیت بود. قابل ذکر است که مدرسه شوکتیه پس از مدرسه عالی دارالفنون (سال ۱۲۶۸ ه.ق) و مدرسه ابتدایی رشدیه که به همت حاجی میرزا تبریزی معروف به رشدیه (سال ۱۳۱۵ ه.ق) در تهران تاسیس شد، سومین مورد از نوع مدارس جدید در ایران محسوب می‌شد. این مدرسه تا فروردین ماه ۱۳۱۶ هجری شمسی زیر نظر شوکت‌الملک اداره می‌شد و چون در آن سال طرح یکنواخت کردن برنامه‌های آموزشی در سراسر کشور مطرح شد و دولت مصمم به اجرای این طرح شد، این مدرسه نیز چون دیگر مدارس زیر نظر اداره معارف که بعد به نام فرهنگ تغییر نام داد، قرار گرفت.
عکس از ویکیپدیا (عکاس: مرتضی صدیقی فرد)
منزل مستوفی
منزل مستوفی در خیابان ملاعبدالله تونی بشروی و کوچه مستوفی شهر بشرویه قرار دارد. این عمارت از جمله بناهای اعیانی است که در دوره قاجاریه ساخته شده و متعلق به شخصی به نام مستوفی است. سبک معماری و بادگیرهای زیبا و ساباط در جانب شمال شرقی این سازه و تزیینات گچی در بخش‌های دیگر بنا از ویژگی‌های بارز منزل مستوفی به شمار می‌رود. مصالح به کار رفته در منزل مستوفی خشت خام و در قسمت‌هایی آجر با ملات گل و گچ است.
عکس از ویکیپدیا (عکاس: MORGH)
منزل استاد فروزانفر
خانه استاد بدیع‌الزمان فروزانفر (سماواتی) در استان خراسان جنوبی، خیابان صاحب‌الزمان شهر بشرویه قرار دارد. این خانه که بیش از ۲۰۰ سال قدمت دارد، محل زندگی کودکی استاد بدیع‌الزمان فروزانفر، از اساتید و چهره‌های نامدار ادبیات و تاریخ ادبیات فارسی ایران بوده است. خانه فروزانفر که بعدها به شخصی به نام سماواتی فروخته شد، نمونه کاملی از یک معماری ایرانی در اقلیم گرم و خشک ایران به حساب می‌آید.
در این خانه قدیمی، پلانی ساده و درونگرا، با حفظ محرمیت به چشم می‌خورد و همچنین تزیینات رسمی‌بندی و گچبری زیبایی نیز در بالای طاق‌نماها، نورگیر اتاق‌ها، بادگیرها و سایر بخش‌ها وجود دارد. خانه استاد بدیع‌الزمان فروزانفر (سماواتی) در سال ۱۳۸۵ توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری با شماره ۱۶۳۵۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
حوض انبار میان‌ده
گفته شد که بشرویه در گذشته کلا به چهار محله یا منطقه تقسیم می‌شده است. این محلات عبارت بودند از بالامحله، سرپل، ملاسعدی و پایین محله. به نظر می‌رسد که حوض انبار مزبور قبل از تقسیم در محلی قرار گرفته بود که وسط یا میان‌ده به حساب می‌آمده است؛ زیرا در بررسی‌ها روشن شده است که اولا موقعیت این حوض انبار در میان‌ده نیست و ثانیا هر یک از محلات برای خود دارای حوض انبار جداگانه‌ای بوده‌اند.
بنابراین شاید این اولین حوض انبار ساخته شده در بشرویه باشد. معصوم علیشاه نیز از این حوض انبار نام می‌برد و تاریخ آن را نیز که بر لوحه حوض انبار است، بیان می‌کند. حوض انبار دیگر که به قریب مدرسه و مسجد است، تاریخ بنایش نهصد و هفتاد و نه است. تاریخ و نام بانی بر لوحه سنگی منقوش و منصوب است. از ویژگی‌های این بنا استحکام و زیبائی خاصی است که در ساخت آن صورت گرفته به‌طوری که با گذشت چهارصد سال کوچک‌ترین تغییری در آن رخ نداده است.
برج چشمه مولید
برج چشمه مولید مربوط به دوره صفوی است و در شهرستان بیرجند، روستای چشمه مولید واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۹ اسفند ۱۳۸۰ با شماره ثبت ۴۷۹۳ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
مولید، روستایی است از دهستان المقورات بخش حومه شهرستان بیرجند که در ۳۶ کیلومتری شمال بیرجند واقع است. کوهستانی و معتدل است و ۴۴۹ تن سکنه دارد. آب کشاورزی روستا از قنوات تامین می‌شود. عمده محصولات روستا غلات است و اهالی روستا به زراعت مشغولند. گله‌داری و بافتن قالیچه و راهش مالرو از صنایع دستی روستا است. چشمه ابوالقاسم و چشمه محمدبیک جزو این آبادیست.
پل آب بر (ترناو)
در مغرب روستای فتح‌آباد بشرویه، در حدود ۱۲ کیلومتری این روستا، کوهی بنام کوه شتری قراردارد. از دامنه این کوه رودخانه‌ای به نام عوض سرچشمه می‌گیرد و حدود ۱۰ کیلومتر از غرب به شرق جریان می‌یابد و در محلی بنام سرپل، واقع در مغرب روستای فتح‌آباد و در فاصله یک کیلومتری آن روستا تغییر نام یافته و با نام کم‌نگار به‌سمت شمال جریان می‌یابد. پس از طی مسافتی حدود ۴۰ کیلومتر در نزدیکی بشرویه به کال‌شور می‌پیوندد. در حال حاضر این رودخانه خشک و جریان آن فصلی است و آبی که از چشمه‌ها می‌جوشد به کانالی در دامنه جنوبی دره هدایت شده و دور دست مورد استفاده قرار می‌گیرد.
اما گویا در گذشته به نحو دیگری آب جاری از آن سو به این سوی رودخانه هدایت می‌شده است. به این صورت که آب را در بخش‌های بالای رودخانه مهار می‌کردند و از طریق یک جوی که بر بستر سنگی دامنه شمالی دره ایجاد شده بود، آنرا هدایت کرده و در نهایت از روی پل‌هایی به‌سمت جنوبی رودخانه می‌رسانیدند و آنگاه از کانالی به زمین‌های زراعتی در فاصله‌های دور می‌بردند. این پل‌ها اکنون در محل موجودند و به سر پل شهرت دارند.
بازار بیرجند
بازار بیرجند در بافت قدیمی این شهر قرار دارد. این بازار طی دوران‌های متمادی بافت سنتی خود را حفظ کرده و با گذشت ایام و گرمی دادوستد، همچنان فعال بوده و هست. بازار بیرجند دارای کوچه‌هایی تنگ و در پاره‌ای از اماکن آن معماری سنتی قدیمی است که این معماری نشان از اصالت و قدمت دیرینه این بازار دارد.
همچنین این بازار دارای کاروان‌سراهای قدیمی است. به‌طوری که سابقه این کاروان‌سراها به بیش از ۳۰۰ سال پیش می‌رسد. این کاروان‌سراها غالبا دفاتر کار تجار و انبار کالا و مرکز خریدوفروش کالا بوده است. همجواری این بازار با مرزهای کشورهای پاکستان، افغانستان و حتی هندوستان آن دوران باعث تبدیل شدن این بازار به بازار شاخص منطقه و شرق کشور شده است.
در آن دوران بازرگانان هندی به بیرجند می‌آمدند و ادویه هندی را وارد بازار بیرجند می‌کردند و سالیان سال در بازار بیرجند اشتغال به کار داشتند. این بازار در قدیم‌الایام عرصه خریدوفروش فرآورده‌های محلی مانند زعفران، گلیم، گیوه، گندم، جو، عدس، لوبیا، نخود، کتیرا و انقوزه، ترنجبین، قارچ، توت خشک، برگه هلو و زردآلو بوده است.
عکس از وب‌سایت baniboom.com (عکاس: مسعود ملایی)
بازار بیرجند در سالهای اخیر جنب‌و‌جوش بیشتری یافته و حوزه وسیع‌تری را پیدا کرده است. همچنین شهر بیرجند علاوه بر بازار قدیوی دارای چندین بازار دیگر است، از جمله:
بازار سادسی: ورودی شرقی آن واقع در میدان امام و ضلع غربی آن متصل به بازار سرپوش است.
بازار سرپوش: واقع در بین دو بازار سادسی و ملک.
بازار ملک: از قدیمی‌ترین بازارهای بیرجند است. از سمت شرق متصل به بازار سرپوش و از سمت غرب منتهی به سه راه اسدی است.
بازار چهکندی‌ها: واقع در سه راه اسدی. در این بازارها انواع پارچه، پوشاک، مواد خوراکی ، لوازم‌خانگی، فرش، سوغات بیرجند و … به فروش می‌رسد.
منطقه شکارممنوع شاسکوه
منطقه شکارممنوع شاسکوه اسفدن در سال ۱۳۸۰ با وسعت ۱۱۴،۶۵۰ هکتار از طرف محیط زیست قاین به‌عنوان منطقه شکار ممنوع معرفی و مورد حفاظت قرار گرفت. کوه‌ها و برآمدگی‌های عمده منطقه شاسکوه مربوط به دوران دوم و سوم زمین‌شناسی است که جنس کانی‌ها و سنگ‌های آن بیشتر از آهک، دولومیت، شیست رسوبی، فیلیت، کنگلومرا، ماسه سنگ، چرت، ژیپس، شیل، مرمریت و بعضا کانی‌های آذرین مثل گرانیت، کانی‌های دگرگون شده و گاها آزبست است.
عکس از ایرنا (عکاس: نامشخص)
منطقه شکارممنوع کمرسرخ
این منطقه كه در شمال سرایان و استان خراسان جنوبی قرار دارد، از ارتفاعات مشرف به روستای نوده آغاز شده و به ارتفاعات مشرف به روستای دره‌باز شهرستان قائن ختم می‌شود و همجوار شهرستان گناباد است. این منطقه دارای طبیعت بسیار زیبا و حیات‌وحش متنوعی است و متاسفانه در سالهای گذشته توسط شكارچیان متخلف صدمات زیادی به آن وارد شده است. منطقه کمرسرخ شهرستان سرایان واقع در استان خراسان جنوبی به استناد بند و ماده ۶ قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست از پانزدهم اسفندماه ۸۹ به‌مدت ۵ سال منطقه شکار ممنوع اعلام شد. رشته کوه قهستان در غرب و شاسکوه و آهنگران در شرق آن سر به آسمان سوده و بلندترین قله منطقه کمرسرخ با ۲،۸۴۲ متر است.
در این منطقه گیاهان دارویی گوناگون، جنگل‌های تنگ، پسته کوهی، بنه، قیچ و بادامشک دیده می‌شود. قریب به ۵۹ گونه پرنده ، ۲۵ نوع پستاندار و ۱۷ گونه از خزندگان و دوزیستان منحصربه‌فرد زندگی می‌کند. منطقه كمرسرخ به استناد بند و ماده ۶ قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست از تاریخ ۱۳۸۹/۱۲/۱۵ به‌مدت ۵ سال به‌عنوان منطقه شكارممنوع به تصویب سازمان حفاظت محیط زیست رسیده است. مساحت آن نیز ۱۱،۴۸۵ هكتار است.
عکس از وب‌سایت didanist.com (عکاس: نامشخص)
منطقه شکارممنوع جیک و زیدر
منطقه جیک و زیدر به استناد بند و ماده ۶ قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست از تاریخ ۱۳۹۰/۰۸/۱۵ و شماره روزنامه رسمی ۱۹۵۳۸ مورخ ۱۳۹۱/۰۱/۱۶ به‌مدت ۵ سال به‌عنوان منطقه شکار ممنوع به تصویب سازمان حفاظت محیط زیست رسیده است. مساحت این منطقه ۴۲،۰۰۰ هکتار است.
با توجه به اقلیم گرم و خشک منطقه، پوشش گیاهی نیمه بیابانی و کوهپایه‌ای در منطقه دیده می‌شود. گیاهان این منطقه عبارت‌اند از درمنه دشتی، درمنه کوهی، سبد، پیچک بیابانی ،گون، گز، بادامشک، بادام خاردار، بنه، مخلصه، بومادران، کاروانکش، کلاه میرحسن، کلاه میر حسن، هزار خار و... . درصد پوشش گیاهی به‌طور متوسط بین ۳۰ تا ۴۵ درصد تخمین زده می‌شود. همچنین گیاهان دارویی، طبی و معطر در منطقه به چشم می‌خورد.
جیگ و زیدر از تنوع زیستی مطلوبی برخودار است. گونه‌های جانوری متنوعی در منطقه زیست می‌کنند؛ زیرا ارتفاعات، ورزش باد و اشکال زمین شناختی بر میزان پراکنش و زیستگاه‌های گونه تاثیر گذاشته است. از جمله پستانداران می‌توان گرگ، شغال، روباه، روباه شنی، قوچ وحشی، خرگوش، خارپشت ایرانی، موش بزرگ، موش خانگی، خفاش بال سفید، کفتار و تشی را نام برد. از پرندگان می‌توان به پرندگان شکاری، عقاب طلایی، جغد کوچک، هوبره، گنجشک خانگی، سهره معمولی، دم جنبانک، باقرقره شکم سفید، یاکریم، کبوتر چاهی، قمری معمولی، شاه بوف، چکاوک کاکلی، چکاوک سردم سیاه، کبک، تیهو، کرکس، کوکر شکم سیاه، سارگپه پا بلند، قرقی، شاهین، زاغ بور، گنجشک خاکی و سبز قبا اشاره کرد. از گونه خزندگان نیز می‌توان از بزمچه بیابانی، انواع مارمولک (سوسمار دونده ایرانی، سوسمار دم دراز ایرانی)، انواع آگاما (آگامای سرزرد، آگامای صخره‌ای سیاه، آگامای دم تیغی ایرانی)، انواع مار (پلنگی، مار شتری، مار جعفری، تیرمار بیابانی، مار کبری، مار زنگی، قیطانی، مار دشتی، مار خالدار) نام برد.
عکس از وب‌سایت didanist.com (عکاس: نامشخص)
کویر حلوان
این ریگزار از شمال به کویر مرکزی ایران و ارتفاعات پیر حاجات طبس، از جنوب به محور ارتباطی شهرستان خور به طبس، از شرق به کوه‌ها و ارتفاعات عاشقان و از غرب به دریاچه نمک خور و کویر مرکزی ایران محدود می‌شود.
حلوان نام روستایی در حاشیه شرقی این کویر است. روستای حلوان یکی از زیباترین مناطق گردشگری طبس است که از دیرباز از چند جنبه معروف بوده است (وجود نخلستان و تولید خرمای بسیار مرغوب از آن، به‌طوری که که واریته خرمای آن معروف است). در سالهای اخیر علاوه بر نژاد محلی، از نوع خرمای مضافتی و دیگر نژادها هم در حلوان کشت شده است. با قدم زدن در کوچه‌های قدیمی بافت قدیمی بسیار بزرگ و زیبای حلوان، با آن که رو به تخریب است، می‌توان شکوه و عظمت معماری کویری را مشاهده کرد. قلعه حلوان که روستای قدیمی را به‌صورت کامل در خود جای داده، یکی از بزرگترین و باشکوه‌ترین قلاع کل منطقه طبس است. حلوان در ایام قدیم ۱۳ برج نگهبانی داشته است که هم‌اکنون ۵ برج آن سالم است. همچنین حلوان مسیر مهم کاروان گذری بوده است. کاروان‌ها در مسیر بین حلوان در شرق و عروسان و عباس‌آباد و خور در غرب کویر راه می‌پیموده‌اند.
پهنه این کویر پوشیده از ریگزار است و در نواحی شرقی و شمالی در حاشیه ریگزار، باتلاق‌های نمکی و رسی کویر مرکزی و دریاچه نمک خور قرار دارد. ریگزار گستره‌ای شمالی-جنوبی دارد و در مناطق جنوب شرقی با ارتفاعات عاشقان پیوند می‌خورد که این تلاقی کوه و ماسه، مناظر بسیار زیبایی را پدید آورده است. در محیط شرقی این مثلث ماسه‌ای، تپه‌ها بیشترین ارتفاع را دارد و ارتفاع آن‌ها از کف دشت در حدود ۸۰ متر است که با حرکت به‌سمت غرب با کاهش ارتفاع همراه است. در جنوب شرقی محل تلاقی کوه و ریگ، دره‌ها و گذرگاه‌های زیبایی پدید آمده است که شاید در نوع خود در کشور کم‌نظیر باشد. همچنین به‌دلیل وجود معادن فراوان در این ارتفاعات جاده‌های خاکی مناسبی وجود دارد که دسترسی و بازدید از این منطقه را آسان کرده است.
عکس از وب‌سایت kavianclub.com (عکاس: نامشخص)
کویر بشرویه
آب‌وهوای حاکم بر منطقه از نوع خشک و کویری است. حداکثر و حداقل مطلق درجه حرارت هوا در ایستگاه بشرویه ۴۹ و ۲۷ درجه سانتی‌گراد گزارش شده است. روستاهای حاشیه شمالی بشرویه درجه حرارت بالایی دارند و روستاهای غربی و جنوب غربی که در ارتفاعات هستند، درجه حرارت ملایم‌تری دارند. ریگزار بشرویه در شرق شهرستان بشرویه در استان خراسان رضوی قرار دارد. این ریگزار از جنوب شرقی به شهرستان بشرویه، از شرق به کویر نمک بشرویه، از شمال به شهرستان کاشمر و از جنوب به رود کال شور محدود می‌شود. عرض ریگزار در وسیع‌ترین قسمت در حدود ۳۰ کیلومتر و طول آن در حدود ۲۴ کیلومتر است. در مناطق شرقی ریگزار، فاصله بین تپه‌ها با نمکزارهای پراکنده‌ای پوشیده شده است. بلندترین ارتفاع تپه‌ها، در منطقه جنوبی و در حدود ۷۰ متر است.
در قسمت جنوبی و مرکزی، تپه‌های ماسه‌ای عمدتا جهتی شرقی-غربی دارند و در قسمت شمالی از ارتفاع تپه‌ها کاسته شده و جهت مشخصی ندارند. پوشش گیاهی ریگزار در قسمت شمالی انبوه‌تر و در قسمت جنوبی تنک‌تر است. این پوشش عمدتا شامل گیاهان ماسه پسند همچون تاغ و اسکمبیل است که جوامع بوته‌ای همچون نسی و … نیز در آن دیده می‌شود. پوشش جانوری منطقه عبارت است از سارگپه بیابانی، شاهین، پا مسواکی، شغال، گرگ، روباه شنی، گربه شنی، انواع آگاما و جکو، افعی شاخدار، تیر مار، مار جعفری، مار شتری و … .
دشت اسفدن
دشت اسفدن از بهم پیوستن مخروط افکنه‌های متوالی ایجاد شده و ارتفاعات منطقه آن را محاصره کرده است. در این دشت چاه‌های کشاورزی متعددی وجود دارد. این دشت بسیار زیبا علاوه بر اینکه سالانه تعداد بسیار زیادی گردشگر را به‌سمت خود جذب می‌کند، یکی از مهم‌ترین مناطق برای حفظ گونه‌های جانوری در استان است. منطقه دشت اسفدن به وسعت ۴۱،۲۴۲ هکتار، به‌عنوان منطقه شکار ممنوع این استان به ثبت رسیده است.
جنگل سنو
این جنگل در ۲۴ کیلومتری شهرستان طبس واقع شده است. بیشتر اراضی این منطقه کوهستانی است و ارتفاعات صعب‌العبوری دارد. در شهریور ماه ۱۳۷۵، هنگام بازدید مرحوم دکتر جوانشیر (از گیاه‌شناسان بزرگ ایران) از رستنی‌های اطراف دامنه کوه شتری در شرق طبس، چوبدستی یکی از روستاییان که آن را با نام محلی سنو می‌خواندند، توجه ایشان را جلب می‌کند. آثار جوانه‌های روی چوبدستی نشان‌دهنده آن بود که چوبش زبان گنجشک است. این‌گونه جنگلی به‌صورت انحصاری در شرق کشور و فقط در این منطقه وجود دارد.
استفاده بی‌رویه از پوشش گیاهی عامل اصلی تخریب جنگل‌های طبیعی استان است که سبب شده در سطح این استان اثری از جنگل‌های انبوه دیده نشده و از وسعت جنگل‌های نیمه انبوه نیز به مقدار زیادی کاسته شود. جنگل‌های دست‌کاشت دارای پوشش درختچه‌ای و درختی از جمله گز، اسفناج وحشی (آتریپلکس) و تاغ است که برای کاهش توفان‌های کویری و تثبیت شن‌های روان کاشته شده است. این گیاهان از پایدارترین گونه‌های کویری هستند که می‌توانند در برابر کم‌آبی و توفان‌های شدید و وزش شن‌های روان پایداری کند. این جنگل‌ها در شهرستان‌های ابرکوه، صدوق، خاتم، طبس و میبد دیده می‌شود.
عکس از خبرگزاری صدا و سیما (عکاس: نامشخص)
کال جنی
کال اصطلاحی است که به دره یا مسیر ایجادشده به‌وسیله سیلاب‌ها و جریان آب اطلاق می‌شود. کال جنی یا دره جن‌ها از مهم‌ترین جاهای دیدنی استان خراسان جنوبی محسوب می‌شود. این پدیده، دره‌ای است که در شمال طبس و در اطراف روستای ازمیغان و در امتداد خروجی قناتی که در نزدیکی آن قرار دارد، واقع شده است و ۳۵ کیلومتر با شهرستان طبس فاصله دارد؛ دره‌ای زیبا و حیرت‌انگیز که بومیان قدیمی آن را دره جن‌ها نامیده‌اند و آن را خوف‌انگیز و محل زندگی ارواح و جن‌ها می‌دانستند. برای دستیابی به کف دره باید با منطقه آشنا بود.
این دره دارای دیواره‌های بلند و پرشیب است که وارد شدن به آن می‌تواند خطراتی به‌همراه داشته باشد. وجود تونل‌ها و خانه‌هایی به نام خانه گبرها در دل دیواره‌ها که برای سکنای زرتشتیان زمان خود ساخته شده است، از دیگر جذابیت‌های این دره است. ساخت این تونل‌ها و حفره‌ها احتمالا به زمان ساسانیان باز می‌شود. این حفره‌ها و تونل‌ها در دامنه جداره‌های این دره قرار گرفته است. مسیر دسترسی به این حفره‌ها بسیار دشوار است. در مسیر این حفره‌ها تونل‌هایی دیده می‌شود که احتمالا راه‌های ارتباطی آن‌ها با هم بوده است.
عکس از گوگل‌مپ (عکاس: امین رحیمی)
دق پترگان
دق پترگان با ۵،۲۱۲ کیلومتر مربع وسعت، در شرق زیرکوه و در منطقه مرزی واقع شده و از قاین ۱۳۵ کیلومتر فاصله دارد. ارتفاع این دق ۶۱۰ متر از سطح آب‌های آزاد است.
این دق جزو حوضه‌های داخلی نئوژن بوده و در محدوده آن سنگ‌های اولترا بازیک دیده می‌شود. دق پترگان زهکش شبکه‌های سطحی منطقه بوده و بخش عمده آن در خاک ایران است. پوشش گیاهی آن به‌صورت پراکنده از نوع تاغ و گز است که در اثر حرکت ماسه‌های بادی تپه‌های کوچکی در پای این بوته ازرها تشکیل شده است. به‌علت بالا بودن سطح ایستابی آب در این دق، تبخیر آن بسیار زیاد است و سطح وسیعی از نمکزار روی زمین دیده می‌شود. به‌دلیل بالا بودن سطح آب، چاه‌های دستی در عمق کم به آب می‌رسد و جهت دامداری مورد استفاده قرار می‌گیرد، اما آب آن‌ها شور و نامناسب است. در مواقع بارندگی سطح این دق از گل بسیار چسبناکی پوشیده می‌شود و تردد در آن عملا غیرممکن می‌شود. عرصه این کویر پوشیده از خاک‌های رسی سله بسته است. حوزه خیس تنها در قسمت جنوب غربی آن، در نزدیکی چشمه بید مشاهده می‌شود.
دق سرایان
دق رباط سرایان در جنوب غربی شهر سرایان در استان خراسان جنوبی قرار دارد، شکلی شبیه به بیضی دارد و طول آن در حدود ۴۰ کیلومتر و عرض آن در حدود ۲۰ کیلومتر است. عرصه این کویر شامل اراضی مسطح و پست، با کمی تقعر و شوری و قلیائیت خیلی زیاد است. مرکز آن فاقد پوشش گیاهی است و در اطراف آن گیاهان شورپسند با نیاز آبی بالاتر مشاهده می‌شود.
در حاشیه شرقی کویر تپه‌های ماسه‌ای و ریگزارها قرار گرفته است. در قسمت جنوبی کویر پلتفرم‌های نمکی و در مرکز آن پوشش استپی پهنه آن را فرا گرفته است. در حاشیه کویر پوشش جنگل‌های تنک تاق قابل‌مشاهده است. پوشش گیاهی شورپسند موجود در این نقاط شامل ۱۶ گونه با ۳ تیپ گیاهی است. مسیر دسترسی به این مکان، مسیر جاده آسفالته سرایان به روستای ثقاله است. ادامه خاکی این جاده به‌سمت جنوب از میان کویر عبور می‌کند.
دق گیو
دق گیو (به دق اکبرآباد هم شناخته می‌شود) در جنوب روستای گیو در استان خراسان جنوبی و در ۳۵ کیلومتری جنوب شهرستان بیرجند قرار دارد. طول این دق ۲۵ کیلومتر و عرض آن در حدود ۶ کیلومتر است. در مرکز دق زمین‌های قلیایی مسطح با عمق زیاد و درصد شوری بالا قرار دارد که عملا از رشد هرگونه گیاهی جلوگیری می‌کند. در حاشیه دق زمین‌های کشاورزی روستاهای اطراف قرار گرفته است. برای دسترسی به دق باید به روستای گیو بروید. ادامه این روستا به‌سمت جنوب از داخل دق عبور می‌کند.
راهنمای سفر به استان خراسان جنوبی
فاصله تهران تا مرکز این استان، بیرجند، ۱،۱۳۵ کیلومتر است. اما دسترسی به این استان برای هموطنانی که در شرق ایران زندگی می‌کنند، ساده‌تر است. تمامی هتل های استان خراسان جنوبی در بیرجند ۳ ستاره هستند. در زیر لیستی از این هتل‌ها و آدرس آن‌ها را به شما ارائه می‌کنیم.
هتل جهانگردی
هتل ۳ ستاره جهانگردی بیرجند در ابتدای بلوار معلم، در خیابان ارتش واقع شده است.
عکس از گوگل‌مپ (عکاس: Eh San)
هتل کوهستان
مجموعه هتل بزرگ کوهستان بیرجند در منطقه توریستی بند امیرشاه با محیطی زیبا و دل‌انگیز و چشم‌اندازی کوهستانی در دل کویر میزبان شما است.
عکس از وب‌سایت bmgh.ir (عکاس: نامشخص)
هتل قائم
هتل قائم با زیر‌بنایی حدود ۱۱۰۰ متر، در چهار طبقه، در مركز شهر و در منطقه خوش آب‌وهوای بيرجند واقع شده است.
عکس از گوگل‌مپ (عکاس: سهیل فرهادی)
نویسنده: سپهر حقیقی
عکس‌های گالری از ویکی‌مدیا، گوگل مپ و دهگردی؛ عکاسان: یوسفی، Eh San، مصطفی معراجی، شهرام سلیمی
