گردشگری نجوم (Astronomical Tourism) بازدید از آسمان شب در ایران
گردشگری نجومی ظرفیتی در اماکن تاریخی و طبیعی است که با راه انداختن تورهای نجومی و استفاده از توانمندی و خلاقیت، گروههای طبیعتگرد و منجم و دوستداران آسمان شب را به خود جذب کرده است.
واژه گردشگری نجوم تقریبا در حدود ۱۲ سال است که وارد ادبیات گردشگری در سطح جهان شده است. تورهای نجوم امروزه بهعنوان یکی از شاخههای پرطرفدار گردشگری در جهان، مورد توجه هستند. توسعه این نوع گردشگری سال هاست از سوی بسیاری از کشورها دنبال میشود. این شاخه از گردشگری در برگیرنده مجموعهای از فعالیتهای تفریحی و آموزشی برای دیدن سیارات با چشم غیرمسلح یا با استفاده از ابزارهای نجومی است. گردشگری نجوم در قالب برگزاری تورهای رصد و ...اجرا میشود و بهدلیل برخورداری از جذابیت برای تمامی گروههای سنی، روزبهروز به علاقهمندان آن افزوده میشود.
گردشگری نجومی(استرونومیک توریسم)
تنوع حیطهها و زمینههای مربوط به حوزه گردشگری دامنه فعالیتهای این حوزه را به رشتههای مختلفی جذب کرده است. علاقه به طبیعت و آسمان شب، سبب شده است که هزاران تور و گشت رصدی به بهانههای مختلف در دنیا ایجاد شود.
تحقیق و تفحص در مورد تورهای نجومی نشان میدهد که برخی علاقهمندان این زمینه در دنیا، حتی اقیانوسها را پشت سر میگذارند تا بتوانند پدیدهای نجومی را رصد کنند و آن را به نام خود ثبت کنند.
امروزه گردشگری نجومی در دنیا رواج دارد و کشور شیلی پیشگام توسعه در این شاخه است. در کشورهایی مثل کانادا، روسیه، سوئد، هند و چین ...پدیده ای عادی به نظر میرسد. سفر به اعماق تاریخ، ثبت، رصد، عکاسی و بازدید از اجرام آسمانی در اماکن تاریخی و لذت بردن از طبیعت آسمان شب، گشتهای رصدی را متحول کرده است.
گردشگری نجومی به این صورت شکل گرفته و نام «استروتوریسم» را به خود گرفته است. برخی کشورها در استفاده از این نوع گردشگری برای درآمد زایی حتی هتلهایی با عنوان هتل نجوم نیز راهاندازی کردهاند.
«استرونومیک توریسم» یا گردشگری نجومی شاخهای تخصصی از گردشگری است و متاثر از مفاهیم مطرح در علوم فضا، اخترشناسی و کیهانشناسی است. میتوان این نوع از گردشگری را اینگونه نیز تعریف کرد:
شناخت و مطالعه ستارگان حین سفر یا سفر با هدف شناخت و مشاهده ستارگان. طی سالهای اخیر مطالعات آماتوری ستارهشناسی افزایش چشمگیری داشته است. در ایران، دوستداران تاریخ ، باستانشناسان و دانشجویان دیگر رشتههای مرتبط، بههمراه کوهنوردان و بیابانگردان با اشتیاق و کنجکاوی به دوستداران و متخصصان ستارهشناسی در کویرها و مناطق تاریخی میپیوندند و اغلب بر فراز بام آتشکدهها، خانههای روستایی و بناهای تاریخی دوردست و در عمق تاریکی شب به رصد ستارگان مشغول میشوند. گاه نیز اندک گردشگران خارجی از سوی تورهای داخلی به این مناطق میآیند.
گردشگری نجوم در ایران
این شاخه از گردشگری سالها است که در ایران مورد توجه قرار گرفته است. ساختار و موقعت مناسب اقلیمی ایران و اکوسیستم آن که بخشهایی وسیع از بیابان و کویر را در اختیار دارد سبب توجه به این نوع از گردشگری شده است. در حال حاضر گفته شده که در ایران در حدود ۴۰ منطقه برای رصد مناسب تشخیص داده شده و تورهای نجومی در این مکانها برگزار میشود. اکثر این تورها از جانب انجمنها و کلوپهای نجومی با هدف رصد و آموزش علاقهمندان نجوم، انجام میشوند.
اولین تور نجوم در ایران در اوایل دهه ۷۰شمسی توسط ماهنامه نجوم تحت عنوان تور رصدی برگزار شد و با فراگیر شدن نجوم آماتوری در بین جوانان بیشتر شد. بنابراین انجمنهای نجوم نقش تعیینکنندهای در شکلگیری تورهای نجومی در ایران داشتند. انجمنهای نجوم برای رصد کردن، مجبور بودند از آسمان آلوده شهرها فاصله بگیرند و مکانهایی را بهعنوان پایگاه رصد انتخاب کنند.
در گردشگری نجومی تورهای تخصصی نجوم برای کسانی که حرفهای هستند نیز برگزار میشود و زیرساختها برای رصد پدیدههای نجومی فراهم است. افراد میتوانند در پشت تلسکوپها قرار بگیرند و ساعتها به رصد پدیده های نجومی بپردازند. در تورهای نجومی معمولا راهنمایان تور، افرادی هستند که در زمینه نجوم دارای تحصیلات هستند و تخصص دارند یا افرادی که از کودکی مسائل نجومی را دنبال کردهاند و در المپیادها مقام آوردهاند نیز معمولا بهعنوان راهنمایان تور میتوانند فعالیت کنند.
یکی از جذابیتها و فعالیتهای جانبی گردشگری نجوم، عکاسی نجوم است. عکاسی نجوم نیز به دو شیوه صورت میگیرد. عکاسی نجوم هنگامی که در اعماق آسمان و با استفاده از تلسکوپ صورت گیرد نوعی از عکاسی حرفهای به شمار میآید اما چنانچه از رد ستارگان در امتداد جاذبههای هنری و تاریخی مانند مقبره کوروش یا تخت جمشید عکاسی شود عکاسی نیمه حرفهای است که توسط بیشتر گردشگران نجوم صورت میگیرد.
مقاصد گردشگری نجومی در ایران
در ایران مقاصد اصلی تورهای نجومی، مناطق کویری و استانهای حاشیه کویر هستند. اما مستعدترین جاها برای برگزاری این تورها مناطقی هستند که مستعد داشتن آسمانی پاک و صاف و به دور از آلودگی باشند.
پارکهای ملی و مناطق حفاظت شده را میتوان از جمله این مقاصد به شمار آورد. اگر از لحاظ استانی بخواهیم این مقاصد گردشگری را مشخص کنیم میتوان به یازده استان در سطح کشور از جمله استانهای سمنان، یزد، اصفهان، خراسان شمالی، خراسان جنوبی، خراسان رضوی، گلستان، سیستان و بلوچستان، هرمزگان، کرمان و فارس اشاره کرد. علاوه بر استانهای ذکر شده، سایتهایی نیز در ایران وجود دارند که در این زمینه فعالیت میکنند. از جمله این سایتها میتوان به پاسارگاد، کویر مصر، متین آباد، مرنجاب و قصر بهرام، روستاهای کویری یزد، تخت سلیمان تکاب و... اشاره کرد. امروزه تقریبا اکثر شهرهای استانهای مقصد تور نجومی در ایران دارای انجمنهای نجوم هستند که از طریق ارتباط با آنها از طریق سایتهای این انجمنها میتوان از تورهای نجومی و برنامههای مربوط به آن اطلاع حاصل کرد.
امروزه در ایران برخی آژانسهای گردشگری و مراکز بومگردی که در کویر قرار دارند به کمک انجمنهای نجوم و رصدگران آماتور کار خود را بهعنوان تورهای نجوم در کشور آغاز کردهاند. گردشگری نجوم میتواند سهم زیادی در جذب توریستهای داخلی و خارجی داشته باشد و کمک بسیاری به اقتصاد محلی پایگاههای رصد و مقاصد تورهای نجومی داشته باشد. چنین چیزی در پاسارگاد به وضوح دیده شده است. در پاسارگاد یک انجمن آماتور بهصورت فعال کار خود را در سال ۱۳۷۰ آغاز کرد.
سابقه باستانی علاقه به نجوم و رصد در فرهنگ ایران
بهعلت عدم شناخت و عدم اطلاع درست از جایگاه گردشگری نجوم، اجرای تورهای تخصصی نجوم از طرف اکثر دفاتر خدمات گردشگری مورد بیتوجهی قرار میگیرد و کار اصلی آن توسط انجمن های نجوم صورت می گیرد.
این در حالی است که میتوان گردشگری نجومی را با گردشگری تاریخی و فرهنگی همراه دانست. علاقه به نجوم در فرهنگ ایرانی سابقه بسیار طولانی دارد. رجوع به فرهنگ دیرینه و باستانی ایران و منابعی چون شاهنامه فردوسی و کتاب اوستا که تقریبا کهنترین کتابی است که میتواند فرهنگ ایرانی را بنمایاند علاقه به نجوم و رصد پدیدههای نجومی کاملا دیده میشود. در آثار باستانی و معماری ایران کهن نیز میتوان رد پای اهمیت نجوم را پیدا کرد. برای مثال، نگارههای موجود در تخت جمشید و توجه به پدیدههای نجومی میتواند غنای فرهنگی ایرانیان باستان را به نمایش بگذارد. در دوره اسلامی نیز علاقه به علم نجوم در تمام دورههای تاریخی دیده شده و رصدخانههای مختلفی چون رصدخانه مراغه که بازمانده از دورههای میانه تاریخ ایران هستند چنین چیزی را به اثبات میرساند. بنابراین تشریح سابقه رصد و توجه ایرانیان به نجوم را میتوان در منابع تاریخی ایران دنبال کرد و در سایتهای تاریخی که دارای شرایط اقلیمی مناسب هستند بههمراه رصد ستارگان به تصویر کشید.
کاستی های تورهای نجومی ایران
در حالی که گردشگری نجومی و تورهای مربوط به آن در جهان بسیار مورد توجه است و هرروز پیشرفت بهتری دارد، در کشور ما با وجود داشتن شرایط اقلیمی مناسب در ایران و وجود مکانها و پایگاههای کویری بسیار، هنوز نتوانسته جایگاه خود را پیدا کند. عدم وجود برنامهریزی درست و زیرساخت لازم و مناسب در مورد غنا بخشیدن به این بخش از گردشگری، و نبود ابزارهای لازم برای توسعه آن، سبب شده که این بخش از گردشگری در ایران کمتر پیشرفت داشته باشد. با اینحال در برخی از کشورها مثل آلمان و انگلیس که دارای شرایط اقلیمی مناسب و آسمانی صاف نیستند، از تورهای نجومی کم موجود در ایران مثل پاسارگاد، استقبال کردهاند. در حال حاضر، گردشگران خارجی، با هدف اصلی گردشگری نجوم به کشور سفر نمیکنند اما در شرایطی که پدیدههای نجومی مانند گرفت کامل، بارش شهابی و … در کانون ایران رخ دهند، برای دیدن این پدیدهها در تورهای نجومی شرکت میکنند. دستهای از گردشگران خارجی نیز هستند که در طول اقامت خود در اقامتگاههای بومگردی در مصر، و … به سبب زیبایی آسمان کویر، زمانی از سفر خود را به دیدن آسمان شب و رصد اجرام سماوی نه بهصورت حرفهای و بلکه بهصورت یک فعالیت جانبی تخصیص میدهند. با این توضیح باید اضافه کرد که اغلب متقاضیان تورهای نجوم در ایران، غالبا گردشگران داخلی هستند.
وجود برخی موارد و شرایط خاص در کشور ما و ترکیب برخی از تورها با تورهای نجومی و نبود راهنمایان متخصص نجوم سبب شده که از کیفیت تورها کاسته شود. استفاده از راهنمایانی که به نظر میرسد در زمینه امر نجوم و رصد ستارگان تخصصی ندارند سبب کم شدن کیفیت در برخی تورها میشود. بنابراین بهدلیل اهمیت گردشگری نجومی و جایگاه فرهنگی رصد پدیدههای نجومی در تاریخ ایران و علاقهمندی بسیاری از ایرانیان به آسمان شب، ضرورت برنامهریزی برای تربیت متخصصان و راهنمایان تور نجوم که دارای تخصص در امر نجوم باشند و علاوه بر رصد، توانایی و تخصص برای شناساندن تاریخ رصدخانه های ایران و معرفی منابع و زیجهای مربوط به نجوم برای علاقهمندان به این شاخه از گردشگری را داشته باشند. علاوه بر این ضرورت دارد که سازمانی خاص برای برنامهریزی در این زمینه و به عهده گرفتن امور مربوط به تورهای نجومی مشخص شود که توانایی ایجاد زمینه برای پیشرفت در این نوع از گردشگری را فراهم کند. الگوبرداری از سایت پاسارگاد برای پیشرفت در این زمینه میتواند مفید و موثر واقع شود .
هرروز و با گذشت زمان بر تعداد علاقهمندان به دیدن آسمان روییایی شب و تورهای نجومی اضافه میشود بنابراین ضرورت دارد که با برنامهریزی مناسب و همکاری انجمنهای نجوم و اداره میراث فرهنگی استانهایی که این ظرفیت را دارند، این شاخه جذاب از گردشگری بهصورت حرفهای در ایران دنبال شود و زیرساختهای آن برای پیشرفت و توسعه فراهم گردد و بتواند در جهت جذب مخاطبان و علاقهمندان خود فعالیت کند و رضایت خاطر آنها را جذب کند.
عکس کاور از : مهدی مومن زاده
دیدگاه