خرمشهر؛ عروس شهرهای جنوبی ایران

خرمشهر در روز سوم خرداد ۱۳۶۱ خورشیدی پس از ۵۷۸ روز اشغال به‌عنوان مهم‌ترین هدف عملیات بیت‌المقدس در دوره جنگ ایران و عراق توسط ارتش جمهوری اسلامی ایران (به فرماندهی علی صیاد شیرازی) و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی آزاد شد. باز پس‌گیری خرمشهر در پی مرحله چهارم عملیات تا بیت‌المقدس (۱ تا ۴ خرداد ۱۳۶۱) روی داد.

مشخصات جغرافیایی

• موقعیت: منتهی اليه جنوب غربی كشور ايران و در استان خوزستان حاشيه خليج فارس بين دو رودخانه كارون و اروند رود (۳۰ درجه شمالی و ۴۸ درجه شرقی)
• مساحت (کلیومترمربع): ۶۷/۵؛ حریم قانونی : ۳۲/۷؛ محدوده قانونی : ۲۲/۸
• فاصله تا پايتخت : ۱۱۰۰ كيلومتر
• فاصله تا مركز استان (اهواز) : ۱۲۵ كيلومتر

قدمت تاریخی شهر خرمشهر به ۲۱۷۳ سال پیش یعنی سال ۱۶۳ قبل از میلاد برمی‌گردد.

عیلامیان در محلی که کارون به خلیج فارس می‌ریخت، شهری به نام ناژیتو بنا کرده بودند که دروازه کارون را پاسداری کند. پس از آن هخامنشیان در محل نصب کارون، آبادی دیگری به نام آگنیس بنا کردند. پس از ناژیتو و آگنیس نوبت پاسداری این شهر مهم بود که با گذشت زمان تا محل خرمشهر کنونی پیش آمده بود و به شهر بیان و محرزه رسید.

در هر حال، روزگار شهرهای ناژیتو، اگنیس، بیان و محرزی یکی پس از دیگری به سر رسید و چنان که گفته شد، سرزمین بارما بعدها به نام‌های محرزی و محمره به خود گرفت.

تا سده چهارم قمری نیز آثاری از آن بر جای مانده بود. این شهر پیش از اسلام بارما نامیده می‌شد و به گفته ابوزید بلخی در زمان خلافت عمر تبدیل به بیان شده است.

پس از ویرانی شهر بیان در نزدیک ویرانه‌های آن، یعنی جایی که با جدا شدن کانال عضدی در بهمن‌شیر، قسمت شمال‌شرقی آبادان پدید آمده و اکنون نیز به نام محرزی معروف است و جزو حومه خرمشهر محسوب می‌شود، شهر کوچکی به نام محرزه یا محرزی بنا شد که پس از شهر بیان، سالیان متمادی بندرگاه کشتی‌های بازرگانی و پایگاه داد و ستد و مبادله کالا بود .

اولین نامی که برای این شهر در تاریخ ثبت شده، چاراکس (charax) است که مقارن فتح این شهر به دست چاراکس، سردار لشکر اسکندر، به نام وی نام‌گذاری شد.

در محلی که رود کارون به شط العرب می‌پیوندد، یعنی در نزدیکی خرمشهر کنونی، شهر کهن‌تری به نام بیان وجود داشته که از دیدگاه تاریخ‌نگاران، خرمشهر بازمانده شهر بیان و محرزه یا محرزی و آخرین مولود پیوستگاه کارون و شط العرب است. سرانجام عروس شهرهای خوزستان، خرمشهر، جایگزین آنجا شد. در سال ۱۳۱۴ شمسی فرهنگستان ایران نام این شهر را از محمره به خرمشهر تبدیل کرد .

خرمشهر اولین و بزرگ‌ترین بندر ایران و خاور میانه قبل از وقوع جنگ تحمیلی عراق علیه ایران بوده و هم‌اکنون دومین بندر حمل کانتینری بعد از بندر شهید رجائی با ۱۳ اسکله حمل و تخلیه بار است. این شهر به خاطر داشتن رونق اقتصادی عظیم ۲۵۰هزار نفر جمعیت داشته، ولی هم‌اکنون جمعیت آن با احتساب بخش‌ها و دهستان‌های تابعه به ۱۶۳ هزار نفر کاهش یافته است.

اهمیت اقتصادی و موقعیت استراتژیکی این شهر و وجود ذخایر عظیم نفتی و داشتن دو رودخانه آب شیرین و دسترسی به خلیج فارس از طریق رودخانه اروندرود باعث شده این عروس جنوبی ایران همیشه مورد چشمداشت و حسادت دشمنان و استعمارگران قرار گیرد. قبل از وقوع جنگ مذکور، خرمشهر بزرگ‌ترین صادرکننده انواع خرما به جهان نیز بوده است.

خرمشهر در تاریخ ۱۰/۸/ ۱۳۵۹ به اشغال نیروهای بعثی عراق در آمد و به خاطر مقاومت ۴۰روزه و قهرمانانه مردم بی‌سلاح و بی‌دفاع این شهر در برابر ارتش مجهز عراق، خونین شهر نام‌گذاری شد. شهر در تاریخ ۳/۳/ ۱۳۶۱ در عملیاتی بی‌نظیر به نام بیت‌المقدس آزاد شد.

آزادسازی خرمشهر از لحاظ نظامی نقطه عطفی در تاریخ جنگ ایران و عراق شناخته می‌شود. در ایران از این عملیات و روز به‌عنوان نمادی از پیروزی، مقاومت و ایستادگی در برابر دشمن یاد می‌شود. شورای عالی انقلاب فرهنگی سوم خرداد را در تقویم رسمی ایران به‌عنوان روز مقاومت، ایثار و پیروزی نام‌گذاری کرده‌ است.

مهم‌ترین آثار تاریخی خرمشهر

از مهم‌ترین آثار تاریخی این شهر می‌توان به کانال (شط) عضدی اشاره کرد که در عهد عضدالدوله دیلمی مابین سال ۳۲۴-۳۷۲ هجری قمری برای ارتباط رودخانه کارون به اروندرود و کوتاه کردن مسیر اهواز - بصره احداث شد. حفاری این کانال که ۴۶۰۰ متر طول و ۲۰۰ متر عرض دارد، ۴۷ سال طول کشید و شهر خرمشهر را به ۲ قسمت جنوبی و شمالی تقسیم می‌کند.

خرمشهر که چندین بار توسط جذر و مد آب (بالا آمدن آب رودخانه) تخریب شده، مجددا بنا شده است.

از دیگر جنگ‌های مهمی که در این شهر رخ داده، می‌توان به جنگ سید موسی‌المبرقع علیه خلیفه عباسی در قرن۴ هجری؛ جنگ محدود سال ۱۲۴۲ و ۱۲۴۶ قمری بین ایران و عراق در زمان امپراتوری عثمانی و ولایت داوودپاشا در بغداد؛ اشغال کامل خرمشهر و آبادان توسط نیروهای عراقی در سال ۱۲۵۲ قمری در زمان امپراتوری عثمانی و سپس عودت مالکیت خرمشهر و آبادان به ایران طبق معاهده ارزروم و دفع خسارت جنگ به دولت ایران به مبلغ ۳۰۰۰۰۰ تومان آن زمان؛ اشغال توسط نیروهای انگلیسی در جنگ جهانی دوم و احداث راه اهن خرمشهر - تهران - باکو برای ارسال نیرو و شکست نیروهای آلمانی در روسیه اشاره کرد.