در دنیا و ایران چطور از میراث فرهنگی حفاظت می‌کنند؟

ده‌ها هزار اثر ثبت ملی در کشور وجود دارد که تمام آن‌ها نیازمند رسیدگی و مرمت مستمر هستند. وضعیت کنونی ایران در حوزه میراث فرهنگی نشان می‌دهد که دولت از تامین بودجه لازم حتی برای صرف نگهداری و مرمت بسیاری از آثار تاریخی عاجز است.

پیش‌تر در فروردین ۱۴۰۱ عزت‌الله ضرغامی بودجه میراث فرهنگی را ناچیز ارزیابی کرده بود. بنابر صحبت‌های وزیر میراث فرهنگی، بودجه روزانه مرمت هر بنای تاریخی کمتر از ۳۰ هزار تومان بود و طبیعی است که به‌هیچ‌وجه کفاف مرمت آثار تاریخی متعدد ایران را نمی‌دهد.

در دو سال گذشته وزارت میراث فرهنگی از سویی طرح واگذاری بهره‌برداری از آثار تاریخی به بخش خصوصی در ازای مرمت، نگهداری و پرداخت اجاره‌بها را دنبال کرده است و از سوی دیگر سعی داشته تا با ایجاد انجمن خیرین میراث فرهنگی، بخشی از هزینه‌های مرمت آثار تاریخی را جبران کند.

به‌منظور آشنایی با رویکردهای بین‌المللی به مرمت و نگهداری از آثار تاریخی، عملکرد دو کشور اثرگذار در حوزه میراث فرهنگی و گردشگری را در مقایسه با ایران بررسی می‌کنیم.

نمونه ایتالیا؛ کمک گرفتن از برندهای مطرح

کشور ایتالیا با ۵۹ اثر ثبت جهانی (در سال ۲۰۲۳) رتبه نخست را از نظر تعداد میراث جهانی در فهرست یونسکو دارد. بدیهی است که نگهداری از بناهای باستانی و تاریخی این کشور هزینه زیادی دارد و دولت ایتالیا همواره با مشکل کمبود بودجه برای مرمت و ساماندهی بناهای تاریخی مواجه است. از سوی دیگر بدهی‌های ملی ایتالیا سهم بزرگی از تولید ناخالص داخلی این کشور را می‌بلعد، در چنین شرایطی تهیه بودجه کافی جهت نگهداری از آثار باستانی و تاریخی بسیار دشوار است، به‌ویژه زمانی که بسیاری از حوزه‌های دیگر کشور نیز نیاز به سرمایه‌گذاری دارند.

اگرچه شرکت‌های خصوصی ایتالیا همواره برای پذیرش مسئولیت رسیدگی به آثار تاریخی اعلام آمادگی می‌کنند، به سبب حساسیت میراث فرهنگی دخالت آن‌ها در زمینه مرمت و نگهداری همواره حساسیت برانگیز بوده است.

دولت ایتالیا در سال‌های گذشته توانسته از بخش خصوصی و صاحبان برندهای شناخته شده کشورش برای حل این مشکل و مرمت و سروسامان دادن به وضعیت آثار تاریخی کمک بگیرد.

در سال ۲۰۱۲ مشخص شد که دولت بودجه لازم را برای ساماندهی و مرمت کولوسئوم (Colosseum) در شهر رم ندارد و به این ترتیب ۳۰٫۶۶ میلیون دلار از سوی برند کفش‌های لوکس ایتالیایی «تادز» (Tod's) به این منظور اختصاص یافت. برندهای نام آشنای ایتالیایی با تقبل این هزینه‌ها در واقع به‌نوعی تعهد خود به مسئولیت اجتماعی و میراث فرهنگی کشورشان را به مردم نشان می‌دهند و این اقدامات برایشان نوعی تبلیغ محسوب می‌شود.

در سال ۲۰۱۳ برند «فندی» (Fendi) ۲٫۲ میلیون یورو برای تمیز کردن «فواره تروی» (Trevi) اهدا کرد؛ برند «بولگاری» (Bvelgari) در سال ۲۰۱۶ یک هدیه ۱٫۵ میلیون یورویی به مردم رم پرداخت و هزینه مرمت و ساماندهی جاذبه «پله‌های اسپانیایی» (Spanish Steps) این شهر را فراهم کرد.

در واقع می‌توان گفت در ایتالیا بین برندهای شناخته‌شده رقابتی جهت مرمت و ساماندهی میراث فرهنگی این کشور شکل گرفته است و برندها سعی می‌کنند با بازسازی بناهای تاریخی، نظر مثبت مردم شهر رم و کل ایتالیا را به سوی خود جلب و تصویری دوست داشتنی از برندشان در ذهن مخاطبان ایجاد کنند.

البته اختصاص بودجه از سوی بخش خصوصی برای مرمت آثار تاریخی ایتالیا در این کشور با نقدهایی هم روبه‌رو بوده است. هنگامی که کار مرمت برند «تادز» برای اولین بار پیشنهاد شد، انجمن مرمتگران ایتالیا، اتحادیه های کارگری و سازمان ضد انحصار ایتالیا همگی به این اقدام اعتراض کردند. نه‌تنها این نگرانی وجود داشت که کار مرمت با استاندارد کافی انجام نشود، بلکه احتمال می رفت این مرمت با تبلیغات بیش از حد و استفاده از یک اثر تاریخی برای تبدیل شدن به برند شرکت‌های تجاری توام شود.

با وجود نقدهای وارد شده به نظر می‌رسد با توافق بخش خصوصی و دولت ایتالیا بر سر تامین منافع عمومی و خصوصی، استفاده از بودجه بخش خصوصی برای مرمت آثار تاریخی از سوی مردم ایتالیا نیز نهایتا پذیرفته است.

ایتالیا برای حفظ و مرمت خانه‌های بافت تاریخی وسیع شهرهای این کشور رویکرد متفاوتی را دنبال می‌کند. به گفته توپتی، معمار و محقق بافت‌های تاریخی، در کشوری چون ایتالیا که به معماری و بناهای تاریخی شهرت دارد متخصصان به این نتیجه رسیدند که برای حفظ بناها و بافت‌ها باید ابزارهایی در اختیار مالکان و ساکنان آن‌ها قرار بدهند تا آن‌ها خود به حفظ یک بنای تاریخی یا بافت تاریخی تشویق شوند؛ چون نگهداری فضایی که در آن زندگی جریان دارد، برای ساکنان آن آسان‌تر است و افراد با آموزش‌های لازم یاد می‌گیرند که چرا باید از یک بنای تاریخی محافظت کرد. 

نمونه ترکیه؛ بهره‌برداری از منافع گردشگری برای مرمت

ترکیه آثار باستانی و فرهنگی بسیاری دارد و از این لحاظ در دنیا شناخته شده است. تاکنون اطلاعاتی از کشف صد هزار سایت تاریخی در این کشور منتشر شده و این کشور ۱۵ اثر ثبت‌شده در فهرست میراث جهانی یونسکو دارد.

با توجه به انبوه گردشگرانی که هر ساله به این کشور سفر می‌کنند، دولت باید از آثار تاریخی در برابر هجوم سیل‌آسای گردشگران حفاظت کند و مرمت مستمر آن‌ها را در برنامه داشته باشد. ترکیه قوانین زیادی برای حفاظت از میراث فرهنگی دارد؛ با این حال، تعداد بالای آثار و بناهای تاریخی، اساسا سازمان‌های دولتی را با کمبود منابع و نیروی انسانی برای اجرای قوانین و حفاظت موثر مواجه کرده است.

یکی از برنامه‌های دولت ترکیه استفاده از ظرفیت‌های بین‌المللی برای حفاظت و نگهداری آثاری تاریخی کشورش است. امروز، باستان‌شناسان و محققان در حال کار برای توسعه طرح‌های مدیریت و حفاظت میراث برای بسیاری از اماکن تاریخی ترکیه هستند. طرح‌هایی برای حفاظت از مکان‌های مشهور ترکیه مانند کاپادوکیا با حمایت جامعه بین‌المللی در حال انجام است.

صندوق سرمایه‌گذاری ژاپن برای حفاظت از میراث فرهنگی جهانی با همکاری وزارت فرهنگ و گردشگری ترکیه ۱٫۲ میلیون دلار برای حفاظت از محوطه صخره‌ای کاپادوکیا (Cappadocia) سرمایه‌گذاری کرده است. این پروژه بر حفاظت از ۲۲ کلیسای سنگی نقاشی شده و پایدارتر کردن منطقه برای گردشگری و در عین حال ترویج همکاری های بین‌المللی تمرکز دارد.

ترکیه همچنین سعی می‌کند با جذب سرمایه‌گذارهای محلی و استفاده از ظرفیت‌های گردشگری اماکن تاریخی، از این بناها جذب درآمد کند یا با واگذاری بهره‌برداری از برخی اماکن به بخش خصوصی با کاربری ارائه غذا به گردشگران، هزینه‌های مربوط به مرمت و نگهداری را پوشش دهد.

رویکرد چند وجهی ایران و ملاحظات آن

ایران در این سال‌ها نتوانسته اقدامی موثر برای جلب نظر شرکت‌های خصوصی و جذب سرمایه از این شرکت‌ها در راستای مرمت و حفظ میراث فرهنگی صورت دهد. انجمن خیریه میراث فرهنگی که این هفته راه‌اندازی شد؛ اما به نظر می‌رسد اولین قدم برای جذب سرمایه‌گذاران بخش خصوصی جهت تامین بودجه مرمت و نگهداری آثار و بناهای تاریخی باشد.

در همین گام نخست راه‌اندازی انجمن خیرین میراث فرهنگی، احد عظیم‌زاده- سرمایه‌گذار و صاحب برند فرش عظیم‌زاده- برای سرمایه‌گذاری در حوزه خیریه میراث فرهنگی به میزان ۵۰ تا ۱۰۰ میلیارد تومان اعلام آمادگی کرد. به نظر می‌رسد چنانچه فعالیت‌های انجمن خیریه میراث فرهنگی مستقل از دولت دنبال شود و سازوکار نظارتی مناسبی برای رصد فعالیت‌ها و در زمینه شفافیت مالی آن وجود داشته باشد می‌توان به جذب سرمایه‌گذاران بیشتر در آینده امیدوار بود؛ البته تداوم موفقیت این امر مستلزم آن است که مرمت‌هایی که با هزینه انجمن صورت می‌گیرد به‌لحاظ فنی و به‌لحاظ مالی شفاف و اصولی باشند.

دیگر اقدام صورت گرفته برای کمک به مرمت و نگهداری بناهای تاریخی در ایران واگذاری کاربری از این بناها برای مدتی معین به سرمایه‌گذاران بخش خصوصی بوده است. در سال‌های اخیر تبدیل کاروانسراهای تاریخی ایران به رستوران و انجام پخت‌وپز در بناهای تاریخی با نقدهایی روبه‌رو بوده است. به نظر می‌رسد برای حرکت در این مسیر باید ضوابط روشن و دقیقی تعریف شده و نظارت مستمر و با تعیین جرایم سنگین برای متخلفان در نظر گرفته شود تا خیال مردم و فعالان میراث فرهنگی از این بابت راحت شود.

از سوی دیگر طبیعتا واگذاری بناهای نفیس و با قدمت بسیار بالا مثل ارگ راین و باغ موزه هرندی که پیش‌تر مطرح شده بود، منطقی نیست و باید چارچوب‌های مشخصی برای امکان واگذاری کاربری بناهای تاریخی و تمایز میان نمونه‌های نفیس و غیر نفیس در نظر گرفته شود. در کنار این موارد نظارت بر نگهداری و مرمت اصولی دو شرطی هستند که هرگز نباید از آن‌ها عدول کرد.

در یک کلام می‌توان گفت اقداماتی که وزارت میراث فرهنگی برای احیا و تامین بودجه اماکن تاریخی پی گرفته، در وادی نظر اشتباه نبوده و تا حدودی مطابق معیارهای رایج جهانی است؛ البته لازم است که ملاحظات و نظارت‌ها در این مسیر تشدید شود. همچنین دولت باید با حساسیت بیشتر بر شیوه مرمت نظارت داشته و البته در امور مالی انجمن خیرین نیز دخالت و اعمال نظر خارج از ضوابط نکند تا بعدها شائبه‌ای در خصوص عملکردها به وجود نیاید.