جنجال دوباره در قیطریه پس از ۵۶ سال | در پارک قیطریه چه خبر است؟

۵۶ سال پیش وقتی لودرهای ساخت‌وساز به تپه قیطریه و اطرافش رفتند، کسی فکر نمی‌کرد یکی از قدیمی‌ترین آثار در محدوده شهر تهران از زیر خاک بیرون آید؛ آثاری که شواهد مهمی از عصر آهن برای تهران ارمغان آوردند. ۵۶ سال پیش داستان قیطریه حسابی سروصدا به پا کرد و حتی پای فیلم‌سازها به آنجا باز شد تا تلاش باستان‌شناسان برای کشف آثار قیطریه را مستند کنند. هرچند بعد از اتمام کاوش‌ها، روی محل خاک فراموشی ریختند و ساخت‌و‌سازها انجام شد، آثار قیطریه به ویترین موزه‌ها رفت و یکی از مهم‌ترین نقاط باستانی در شهر بزرگ تهران نام گرفت. ۵۶ سال پس از روزهایی که کشف اسکلت و آثار عصر آهن در قیطریه سروصدا به پا کرد، نام این منطقه در شمال تهران دوباره جنجال آفرین شده است؛ این بار با ساخت یک مسجد.

اسفند سال ۱۴۰۲ بدون اعلام مشخصی، بخشی از شمال پارک قیطریه که درختان کهنسالی دارد، حصارکشی شد. پس از حصارکشی مشخص شد که شهرداری تهران قصد ساخت یک مسجد را در این پارک دارد و بخشی از فضای سبز عمومی قرار است به ساخت مسجد اختصاص پیدا کند. «ناصر امانی»، عضو شورای شهر تهران یکی از نخستین مقامات شهری بود که به این موضوع واکنش نشان داد و نوشت:

هرگونه ساخت‌وساز در بوستان‌ها جز خدمات ضروری، ممنوع است و تغییر کاربری آن‌ها بدون مصوبه مراجع قانونی ممنوعیت جدی دارد؛ ضمن اینکه در فاصله ۳۰۰ متری پارک قیطریه دو مسجد وجود دارد که همین مهم، ساخت مسجد در این بوستان را غیرقابل توجیه می‌کند.

با مشخص شدن قصد شهرداری برای اختصاص بخشی از پارک قیطریه برای ساخت‌و‌ساز جدید، واکنش‌ها نسبت به این موضوع آغاز شد. با این حال زاکانی، شهردار تهران در نخستین واکنش رسمی به‌طور تمام قد از این اتفاق دفاع کرد و خبر داد شهرداری قصد ساخت مسجد در دیگر پارک‌های شهر تهران را نیز دارد. علیرضا زاکانی، شهردار تهران پیش از این هم از قصد شهرداری برای ساخت هتل در پارک‌های جنگلی تهران خبر داده بود؛ اظهاراتی که با واکنش دوستداران محیط زیست شهر تهران روبه‌رو شد. پس از دفاع شهردار ناصر امانی، عضو شورای شهر در پاسخ به شهردار خواستار رسیدگی به این موضوع شد و نوشت:

ساخت مسجد در بخشی از بوستان قیطریه نه‌تنها تعظیم شعائر اسلامی نیست، بلکه موجب تخریب شعائر و بدبینی بخش وسیعی از شهروندان خواهد شد؛ تا کی قرار است خودزنی کنیم؟! شهرداری تهران به تذکری که در آخرین جلسه علنی شورای شهر دادم توجه کند و توجیه نکند!

ماجرای یک وصیت، مالکیت پارک و درختان کهنسال

در حالی که شهرداری تهران اعلام کرده که تنها قرار است چند نهال درخت برای ساخت‌و‌ساز جابه‌جا شود، تصاویر منتشر شده از پارک قیطریه نشان می‌دهد که محدوده مورد نظر برای ساخت‌و‌ساز دارای پوشش درختان قدیمی است و برخی از این درختان نیز علامت‌گذاری شده‌اند؛ موضوعی که منجر به نگرانی از قطع این درختان شده است. از سوی دیگر مشخص شده پای یک وصیت برای ساخت مسجد در میان است. بر اساس اطلاعات منتشر شده مرحوم «سید محمود محتشمی‌پور» برای ساخت یک مسجد به وراث خود وصیت کرده است.

هرچند برخی اعلام کردند که این وصیت معطوف به ساخت یک مسجد در مناطق محروم بوده و ساخت مسجد در منطقه قیطریه در تضاد با این وضعیت است، وراث مرحوم محتشمی‌پور اعلام کردند که با مقامات شهری برای ساخت این مسجد در پارک قیطریه به توافق رسیده‌اند. از سوی دیگر «مجید غفوری»، دبیر شورای ساماندهی، توسعه و گسترش مساجد شهر تهران به‌عنوان یکی از موافقان ساخت مسجد در این پارک گفته است:

قیطریه یکی از محلاتی است که از نظر سرانه امکان مذهبی از جمله مسجد با کمبود مواجه بوده است و درخواست‌های مکتوب متعددی از سوی اهالی متدین این محله برای احداث مسجد دریافت کرده‌ایم.

ماجرای قیطریه فقط به قطع درختان یا جابه‌جایی آن خلاصه نمی‌شود. بخش مهمی از این پارک در سال ۱۳۴۹ توسط انجمن شهر پایتخت در آن به نفع شهر تهران خریداری شده و جزو اموال عومی شهر و متعلق به شهروندان است. همچنین بر اساس آمار تهران به کمبود سرانه فضای سبز مواجه است و بر اساس ضوابط و تدبیر جدا کردن تکه‌ای از پارک قدیمی قیطریه برای ساخت‌وساز منطقی به نظر نمی‌رسد. 

محل جانمایی شده برای ساخت این بنا نیز مورد انتقاد بسیاری قرار گرفته است، این بخش از خیابان قیطریه همواره با گره ترافیکی روبه‌رو بوده و ساخت بنایی با کاربری عمومی در این محل، بر شدت ترافیک و معضلات آن خواهد افزود. 

 منتقدان این ساخت‌وساز همچنین اعتقاد دارند که در نزدیکی پارک قیطریه به‌جز نمازخانه پارک چندین مسجد فعال وجود دارد و از سوی دیگر اگر ورثه و شهرداری قصد ساخت مسجد دارند، می‌توانند زمینی را در این منطقه تملک و اقدام به ساخت‌و‌ساز کنند. حالا موضوع ساخت یک بنای جدید بدون در نظر گرفتن کاربری احتمالی آن و حذف بخشی از پوشش فضای سبز در شهری که با کمبود فضای سبز روبه‌رو است، تبدیل به جدالی بین موافقان و مخالفان شده است؛ مخالفانی که از لزوم حفاظت از اندک فضای سبز تهران و رعایت قوانین و مقررات می‌گویند و موافقانی که قصد دارند به هر شکلی ساخت‌وساز در پارک قیطریه را انجام دهند. 

قیطریه؛ یک محله، هزاران سال تاریخ

۲۲ آذر ۱۳۴۷ حفاری ساخت یک بنا در نزدیکی باغ‌های قیطریه تهران باعث کشف آثار باستانی سه هزار ساله شد. روزنامه اطلاعات ۲۳ آذر ۱۳۴۷ گزارش مفصلی از آثار به‌دست آمده از این منطقه منتشر کرد؛ اتفاقی که پای باستان‌شناسان را به قیطریه باز کرد. «سیف‌الله کامبخش»، باستان‌شناس، دراین‌باره نوشته است:

در اواخر پاییز سال ۱۳۴۷ پس از آنکه به‌طور مستمر و چندین هفته پیاپی تیغه‌های لودر بساز و بفروش‌ها، میراث یک گورستان عظیم ۳۲۰۰ ساله را در تپه‌های قیطریه شیار کرده و به هم می‌ریختند، موضوع پیگیری شده و از طرف اداره‌کل باستان‌شناسی و فرهنگ عامه ماموریت یافتم در رأس یک هیئت از باستان‌شناسان ایرانی در این تپه کاوش و بررسی کنم.

پس از آغاز کاوش‌های باستان‌شناسی در منطقه قیطریه باستان‌شناسان به قبوری با قدمت بیش از سه هزار سال در این محوطه دست پیدا کردند. ناصر تکمیل همایون، پژوهشگر تاریخ تهران، در کتاب خود درباره این محوطه باستانی نوشته است:

به این ترتیب قیطریه همانند ده‌ها محل باستانی دیگر که معرف چنین فرهنگی است، به‌طور تصادفی شناسایی شد. تپه‌های قیطریه در کنار پارک قیطریه قرار دارد. در این محل بنا به گزارش حفاری، مجموعا ۱۵۸ ترانشه پنج در پنج متری و تعدادی گمانه‌های آزمایشی حفر شد. مساحت کل منطقه حفاری‌شده اعم از ترانشه و گمانه‌های آزمایشی، بیش از پنج هزار متر مربع گزارش شده است. از این مقدار ۳,۹۵۰ متر مربع ترانشه بوده که در آن ۳۵۰ گور مشخص شده است و از آن‌ها مجموعا ۲۵۰ ظرف سفالی خاکستری‌رنگ به دست آمده است. از این تعداد، جزئیات ۳۵ گور در گزارش وصف شده است که می‌توان در مورد آن‌ها چنین نتیجه‌گیری کرد: عمق گورها از سطح زمین بین ۸۰ تا ۱۱۰ سانتی‌متر متغیر بوده است. اکثرا در خاک بکر حفر شده و فاقد ساخت‌و‌ساز و چینه‌سازی بوده‌اند. به استثنای دو گور، که در آن‌ها مادر و کودکی دفن شده بودند، بقیه گورها انفرادی بودند. اجساد اکثرا به حالت جمع و بر یک پهلو در گور قرار داده شده بودند و جهت صورت اکثر آن‌ها به طرف شرق یا غرب بوده است، به استثناء سه جسد که صورتشان به‌سمت جنوب بود، حتی یک نمونه گزارش نشده است که صورت به طرف شمال بوده باشد. همراه اجساد تعدادی ظرف با وسایل شخصی و اشیاء زینتی قرار داشته است که نشان می‌دهد اقوام صاحب این گورستان‌ها به زندگی پس از مرگ یا به جهان پس از مرگ اعتقاد داشته‌اند.

محل ترانشه‌های کاوش باستان‌شناسان حالا دیگر نمایان نیست و روی آن‌ها ساخت‌وساز شده است. با وجود چندین ترانشه باز شده در آن محدوده باید این منطقه را یک محدوده باستانی در نظر گرفت. میراث فرهنگی استان تهران نیز به ماجرای ساخت‌وساز در این پارک واکنش نشان داده است؛ همچنین معاون میراث فرهنگی استان تهران و وزیر میراث فرهنگی اعلام کردند با توجه به وجود احتمال قرار داشتن این محوطه روی آثار باستانی، هرگونه ساخت‌و‌سازی باید تحت نظارت کارشناسان میراث فرهنگی باشد. با این وجود این تنها بخشی از مسئله ساخت‌وساز در پارک قیطریه است و منتقدان معتقدند حذف بخشی از فضای سبز عمومی شهر تهران برای ساخت‌وساز با هر کاربری‌ خلاف ضوابط و قوانین است. 

کارزاری برای حفاظت از پارک قیطریه

ماجرای ساخت‌وساز در پارک قیطریه منجر به واکنش افکار عمومی شده است. بسیاری از منتقدان معتقد هستند که با توجه به شان ساخت مسجد به‌عنوان یک مکان مذهبی، نباید این اتفاق در محلی که مورد مناقشه است، رخ دهد. از سوی دیگر احتمال قطع درختان در پارک منجر به ایجاد کارزاری در مخالفت با تخریب فضای سبز پارک قیطریه شده است. در کارزاری که خطاب به رئیس قوه قضاییه و رئیس دیوان عدالت اداری منتشر شده، آمده است:

تهران شهری پرجمعیت و باتراکم بالا است و دچار کمبود بوستان و فضایی سبز است؛ بنابراین در سال‌های اخیر شهرداری نه‌تنها عمل موثری در این راستا ننموده، بلکه به‌طور گسترده اقدام به قلع و قمع درختان در نقاط مختلف تهران از جمله بوستان زعفرانیه، باغ گیاه‌شناسی ملی، پارک چیتگر و کاخ سعدآباد کرده است و هم‌اکنون نیز قصد تخریب پارک تاریخی قیطریه با وجود درختان کهن سال را دارد. بنابراین با وجود آلودگی شدید هوای تهران و نیاز این شهر به وجود درختان، این کار عواقب جبران ناپذیری دارد؛ کما این‌ که شهروندان پایتخت از افسردگی رنج می‌برند و وجود ساختمان‌های بی‌قواره، ازدحام و کمبود فضای سبز شهری از علل بسیاری از بیماری‌های روانی است. بنابراین ما شهروندان تهران خواستار جلوگیری از تخریب پارک قیطریه هستیم.

این کارزار تا زمان تنظیم گزارش بیش از ۱۴۳ هزار امضا جمع‌آوری کرده است. 

چند تناقض و یک پافشاری عجیب

مدیریت شهری قصد دارد به هر شکلی بنای مورد نظر خود را در پارک قیطریه بسازد و با توجه به کاربری مذهبی آن انتقادات را بی‌پاسخ بگذارد. شهردار تهران در ابتدای این جنجال در اظهار نظر عجیبی اعلام کرده بود که در محدوده مورد اشاره به‌جز چند نهال درخت دیگری وجود ندارد. تصاویر منتشر شده از محل حصارکشی پارک قیطریه اما خلاف این گفته را نشان می‌دادند. از سوی دیگر رئیس شورای شهر تهران نیز این مسجد را یک مسجد نقلی برای پارک خوانده بود؛ با این وجود نقشه‌های منتشر شده نشان می‌دهد که بنا در ۸۰۰ متر مربع طراحی شده است. 

هر چند بخش زیادی از حصارهای کشیده شده در پارک قیطریه جمع‌آوری شدند اما به نظر می‌رسد مدیریت شهری عزم جدی برای ساخت این بنا دارد. از سوی دیگر نیز منتقدان همچنان بر آسیب‌های جداسازی بخشی از فضای سبز عمومی که سابقه تاریخی دارد و با مشکلات متعددی هم روبه‌رو است، تاکید دارند. سرانجام این طرح مانند بسیاری از طرح‌های دیگر در شهر تهران حالا به گذر زمان گره خورده است؛ اینکه مدیریت شهری از مواضع خود به نفع شهر و مردم عبور می‌کند یا مانند صدها پرونده مشابه با گذر زمان طرح خود را پیش خواهد برد.