تپه حصار دامغان در محاصره راه آهن و گوسفندان
تپه حصار دامغان که آثاری از ۶,۲۰۰ سال پیش و نیز بقایای کاخی ساسانی در آن یافت شده است، وضعیت مطلوبی ندارد.
بر اساس نتایج کاوش‌ها و پژوهش‌های باستان‌شناسی، استقرار و زندگی در تپه حصار از دوران مس سنگی تا عصر برنز تداوم داشته است. همچنین شواهدی از دوران تاریخی، ساسانی و اسلامی نیز در تپه حصار کشف شده است. با وجود این اهمیت بالا، وضعیت حفاظت از این محوطه تاریخی چندان مطلوب نیست.
اهمیت تاریخی تپه حصار دامغان
محوطه باستانی تپه حصار از جمله تپه‌های باستانی ایران است که در دو كيلومتری جنوب شرق شهر دامغان قرار دارد.
نخستین كاوش‌های باستان‌شناسی در اين منطقه در اویل دهه ۳۰ میلادی توسط يک هیئت آمريكايی تحت سرپرستی اريک اشميت انجام گرفت که طی آن، دو تپه در اين منطقه حفاری و آثار جالب توجهی مربوط به اولين استقرار دهكده‌ای در هزاره‌های دوم تا پنجم قبل از میلاد کشف شد. همچنین بقایای یک کاخ ساسانی در حدود دویست متری جنوب غربی تپه اصلی شناسایی و کاوش شد. برخی از تزئیناتی که در این کاخ به کار رفته بود، سال‌ها بعد یافت شدند و در حال حاضر در موزه ملی ایران نگهداری می‌شوند.
مرحله دوم باستان‌شناسی در سال ۱۳۵۵ خورشيدی نشان داد كه تپه حصار در هزاره‌های چهارم تا دوم پيش از ميلاد يكی از مراكز مهم توليد انواع اقلام صادراتی مانند اشيای سنگی و فلزی در فلات ايران بوده است.
مرحله سوم كاوش‌ها، در سال ۱۳۷۴ خورشيدی با كشف تعدادی گل‌نبشته به خط ميخی بابلی قديم همراه بود. قدمت اين گل‌نبشته‌ها به حدود دو هزار سال پيش از ميلاد می‌رسد كه گواه وجود مبادلات تجاری و فرهنگی بين تمدن‌های بين‌النهرين و فلات ايران بوده است.
آخرين فصل كاوش در تپه حصار توسط هيئتی از پژوهشكده باستان‌شناسی، در سال ۱۳۸۵ انجام شد که در‌آن‌ها شواهد روشنی مبنی بر استقرار از عصر آهن در حاشيه‌های جنوبی و غربی تپه حصار آشكار شد.
مشکلات تپه حصار به روایت اداره میراث فرهنگی دامغان
خبرگزاری ایلنا در گفت‌وگو با یک فعال میراث فرهنگی، که نامی از او برده نشده، به مشکلات متعدد تپه حصار از عبورومرور خودرو و بروز آسیب به این محوطه تاریخی تا مشکلات عبور ریل راه‌آهن برای ثبت جهانی این اثر پرداخته است. در این گزارش همچنین در خصوص رها شدن باجه نگهبانی تپه حصار نیز نقدهایی مطرح شده است.
برای بررسی دقیق‌تر مشکل به سراغ مجتبی اکبرپور، سرپرست اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان دامغان، رفتیم. وی در خصوص مشکلات و وضعیت تپه حصار دامغان به خبرنگار «کجارو» گفت:
مشکل اصلی تپه حصار مربوط به وضعیت مالکیت زمین‌های اطراف آن است که بسیاری از آن‌ها مالکیت مشخصی ندارد... شاید یک زمین ۱۰۰ یا ۲۰۰ متری ۱۰ تا ۱۵ نفر مالک دارد. وضعیت پیچیده‌ای شکل گرفته است که نمی‌توان دور این محدوده حصار کشید چون باید عبور و مرور مالکان از آنجا انجام شود.
وی در خصوص مسئله عبور ریل راه آهن نیز گفت:
سالیان درازی است که پیگیر موضوع هستیم و پیشنهادهایی برای چگونگی جابهجایی مطرح شده که در حال بررسی است. منتظریم که اعتبارات تامین شود و البته جابهجایی ریل در دستور کار اداره‌کل میراث فرهنگی است.
سرپرست اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان دامغان، در پاسخ به این پرسش که آیا برنامه‌ای برای انجام کاوش‌های باستان‌شناسی بیشتر در تپه حصار وجود دارد گفت:
چون پیگیر موضوع جابهجایی ریل هستیم قطعا کاوش‌هایی که باید انجام شود نیز به پس از جابهجایی موکول می‌شود. برای جابهجایی ریل نیاز به یک سری حفاری وجود دارد که باید با نظر پژوهشگاه میراث فرهنگی انجام شود؛ بنابراین پس از انجام جابهجایی می‌توان وارد فرایند دریافت مجوز کاوش شد و امیدواریم که کاوش‌های جدیدتری نیز در تپه حصار دامغان انجام شود.
اکبرپور در پاسخ به این پرسش‌ها که آیا حفاری غیرمجاز در تپه حصار اتفاق می‌افتد و آیا یگان حفاظت میراث فرهنگی دامغان نیروی انسانی و لجستیک لازم برای برخورد با حفاری‌های غیرقانونی را دارد، گفت:
با توجه به گستردگی جغرافیایی و آثار زیادی که در دامغان داریم تعداد نیروی یگان حفاظت بسیار کم است؛ با این وجود، تپه حصار جزو مناطقی است که هرروز و هر شب نیروهای یگان حفاظت به آنجا سرکشی می‌کنند؛ البته تعداد حفاری‌های غیرمجاز در دامغان خیلی زیاد است؛ اما در تپه حصار اخیرا حفاری غیرمجاز اتفاق نیفتاده است.
وی در پاسخ به این پرسش که آیا با توجه به آثاری که پیشتر از تپه حصار کشف شده و آثاری که احتمالا در کاوش‌های بعدی به دست می‌آید این ظرفیت وجود ندارد که موزه‌ای در این محوطه تاریخی ایجاد شود، گفت:
در حال حاضر متاسفانه اعتبارات بسیار محدود است. از سوی دیگر در شرایط فعلی برنامه اصلی اداره‌کل میراث فرهنگی دامغان جابهجایی ریل راه‌آهن است. پس از جابهجایی ریل قطعا می‌توانیم به ایجاد یک موزه فکر کنیم.
سرپرست اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان دامغان، در پاسخ به این پرسش که فکر می‌کند چه زمان مسئله جابهجایی ریل اتفاق می‌افتد گفت:
اداره‌کل میراث فرهنگی دامغان خیلی پیگیر است؛ اما اصلا نمی‌توان یک زمان خاص را مشخص کرد.
شرایط تپه حصار از نگاه باستان‌شناس فعال در محوطه
دکتر کوروش روستایی، باستان‌شناسی که کار تعیین حریم و عرصه تپه حصار را انجام داده، در خصوص عبور ریل راه‌آهن از تپه حصار و چالش‌های مرتبط با آن به خبرنگار «کجارو» گفت:
داستان خروج ریل از تپه حصار بسیار پیچیده است؛ در این رابطه، گفتگوها و رایزنی‌هایی بین مسئولان میراث فرهنگی و راه‌آهن نیز انجام شد. شاید مهم‌ترین چالش مسئله مالی آن باشد که طبق برآورد مسئولان راه‌آهن بسیار هزینه‌بر است.
روستایی در پاسخ به این پرسش که در چه زمانی ریل‌کشی در محوطه تاریخی تپه حصار انجام شده است، گفت:
احداث اولین ریل در زمان رضاشاه اتفاق افتاده است و ریل از وسط تپه عبور می‌کند. دومین ریل را در سال ۱۳۷۴ عملیاتی کردند و پیش از آن استاد پیشکسوت، اسماعیل یغمایی، کاوش نجات‌بخشی را در راستای ریل اول انجام داد و کشفیات بسیار جالب توجهی نیز داشت. به هر صورت سازمان میراث فرهنگی آن زمان این مجوز را داد که ریل دوم نیز در کنار ریل اول قرار گیرد.
این‌باستان‌شناس افزود:
در سال ۱۳۸۵ یک سمینار بین‌المللی با حضور کارشناسان داخلی و خارجی برای تپه حصار برگزار شد که در نتیجه آن، برای نخستین بار عرصه و حریم تپه حصار تعیین شد و تیمی به سرپرستی من از شهریور تا آذر ۱۳۸۵ اقدام به گمانه‌زنی تپه حصار کرد.
در نتیجه این عملیات مشخص شد که گستره حصار واقعی بسیار بیشتر از برجستگی تپه آن است؛ عرصه تپه حصار زیر سطح دشت و رسوبات مدفون شده است. وسعت تپه حصار حدود ۱۲ هکتار است؛ اما با آنچه در زیر زمین است، عرصه محوطه حصار حدود ۴۵ هکتار تعیین شد و شامل زمین‌های زیادی در اطراف برجستگی تپه حصار می‌شود. چالش این است که این زمین‌ها هرسال زیر کشت کشاورزی هستند و مالک دارند.
وی خاطر نشان کرد:
سه ماه بعد از تعیین عرصه، یعنی در اسفند ماه سال ۱۳۸۵، یک پست نگهبانی در تپه حصار برقرار شد و دو نگهبان به‌صورت ۲۴ ساعته آنجا بودند و از دست درازی‌های احتمالی به سایت و عبورومرور خودروها از روی تپه حصار جلوگیری می‌شد.
روستایی با تاکید بر اینکه سایت‌های بزرگ نظیر تپه حصار، تپه سیلک و نمونه‌های مشابه باید به صورت شبانه‌روزی پایش و حفاظت شوند، در تشریح دیگر اقدامات صورت گرفته برای ساماندهی تپه حصار گفت:
فکر می‌کنم از سال ۹۳ بودجه‌ای برای ساماندهی تپه حصار تصویب شد که با کمک آن به‌جای کیوسک نگهبانی یک بنای خوب با چندین اتاق برای نگهبانان ایجاد شد و نگهبان‌ها به این بنا منتقل شدند.
وی افزود:
در سال ۹۹ بودجه مناسبی به تپه حصار اختصاص یافت که آخرین اقدام اداره‌کل میراث فرهنگی استان سمنان در همین سال بود.
بقایای معماری که حدود ۹۰ سال پیش در حفاری‌های اشمیت کشف شده بود، ساماندهی و مرمت شد. مسیر دسترسی بازدیدکنندگان نیز مشخص شد و بازسازی بخش‌هایی از تپه حصار بر اساس پلان‌های اشمیت انجام گرفت. توانستیم «بنای سوخته» که یکی از شاخص‌ترین بخش‌های حصار است را تا حد زیادی بازسازی کنیم. آبکندهایی که باعث تخریب بخش‌هایی از تپه‌حصار شده بود نیز سامان یافت.
این باستان‌شناس ادامه داد:
طی گزارشی به اداره‌کل میراث فرهنگی استان سمنان و وزارت میراث فرهنگی اعلام کردیم بودجه‌ای برای مرمت، حفاظت و ساماندهی «تپه مرکزی» و «کاخ ساسانی» تپه‌حصار لازم است. همچنین قرار بر میله‌گذاری عرصه تپه‌حصار بود تا محلی‌ها محدوده عرصه را بشناسند؛ با این وجود و به سبب مشکلاتی که با مالکان زمین‌ها وجود داشت، میله‌گذاری انجام نشد.
دکتر روستایی در خاتمه ابراز داشت:
بر اساس عکس‌های اشمیت امکان بازسازی کاخ ساسانی نیز وجود دارد، در واقع پلان کلی کاخ موجود است و می‌توان این کاخ را بازسازی کرده و زمینه بازدید عموم را فراهم کرد. این موارد در گزارش اعلام شده و امیدواریم که بودجه لازم برای تحقق این موضوع فراهم شود.
با توجه به اهمیت تاریخی زیاد تپه حصار و نیز با نظر به این موضوع که این محوطه تاریخی متر و معیار محوطه‌های پیش از تاریخ شمال‌شرق کشور شمرده می‌شود، لازم است که موضوع خروج ریل راه آهن از آن با دقت نظر بیشتری از سوی وزارت میراث فرهنگی دنبال شود. از سوی دیگر با توجه به وجود اقامتگاه مناسب، مسئله حضور ۲۴ ساعته نگهبان هم باید مد نظر قرار گیرد.
در آخر به نظر می‌رسد در صورت تامین بودجه و خرید زمین‌های کشاورزی اطراف و ایجاد موزه در این محوطه تاریخی می‌توان به ثبت جهانی و باز شدن پای گردشگران بین‌المللی به این محوطه تاریخی نیز خوش‌بین بود.
نظر شما در خصوص کم و کیف نظارت و حفاظت از محوطه‌های تاریخی کشور چیست؟ فکر می‌کنید برای جلوگیری از تاراج آثار باستانی توسط حفاران غیرمجاز و حفظ آثار تاریخی تپه‌حصار و شناساسندن آن به گردشگران چه اقداماتی باید در دستور کار مسئولان امر قرار گیرد؟
دیدگاه