غار کرفتو در خطر خروج از مسیر ثبت جهانی | احداث کارخانه در حریم غار

غار کرفتو یکی از آثار باستانی شاخص استان کردستان است که قدمت سکونت انسان در آن به حدود ۶۰۰۰ سال قبل می‌رسد و همواره مورد توجه شرق‌شناسان دنیا قرار داشته است.

با توجه به اهمیت تاریخی و زمین‌شناسی غار کرفتو، این غار در سال ۱۳۱۸ به ثبت ملی رسید و البته از سال ۱۳۹۴ نیز در مسیر ثبت جهانی قرار گرفت ودر فهرست موقت میراث جهانی نیز قرار گرفته است. به‌دنبال نگاه مثبت بین‌المللی به غار کرفتو، امیدهایی در میان مردم منطقه برای باز شدن پای گردشگران خارجی و درآمدزایی از محل جذب گردشگر شکل گرفته است.

در این میان احداث یک ساختمان برای بسته‌بندی حبوبات در جوار این اثر شاخص باستانی، حریم حفاظتی غار کرفتو را مخدوش کرده و نگرانی‌هایی را در خصوص خروج آن از فهرست موقت جهانی ایجاد کرده است.

آن‌طور که برخی از فعالان میراث فرهنگی می‌گویند، از آنجایی که غار کرفتو در محدوده دو استان کردستان و آذربایجان غربی قرار گرفته است، ناهماهنگی‌هایی در زمینه اعطای مجوز تاسیس کارخانه وجود دارد و همین امر موجب صدور مجوز برای ساخت سازه در حریم این اثر ارزشمند شده است.

اهمیت و جایگاه غار کرفتو

غار باستانی کرفتو در صخره مرتفعی در حدود ۶۷ کیلومتری شمال غرب شهرستان دیواندره و شرق شهر سقز قرار دارد.

این غار در دوره‌های مختلف از پیش از تاریخ تا دوره اسلامی مورد استفاده انسان قرار داشته است. غار کرفتو با معماری صخره‌ای و دستکند، تاکنون بقایایی فرهنگی متعددی را در اختیار باستان‌شناسان گذاشته است. اهمیت غار کرفتو به‌قدری است که پای شرق‌شناسان شناخته‌شده‌ای همچون «دمورگان»، «راولینسون»، «کرپورتر»، «خانیکف» و «فون‌گال» را به این منطقه باز کرده است.

در غار کرفتو چهار طبقه معماری صخره‌ای و دستکند وجود دارد. شاخص‌ترین جنبه‌های معماری غار را می‌توان در طبقه سوم دید؛ در تراشیدن و کندن اتاق‌های این طبقه دقت مضاعف به کار رفته است و سقف‌ها نیز به شیوه کمانی ایجاد شده‌اند. همچنین درگاه‌ها و پله‌های آستانه آن، پنجره‌ها و نورگیرهای اتاق‌ها از نظر تزیینات، بسیار شاخص هستند. بقایای یک تنوره با پله‌های سنگی نیز در این طبقه دیده می‌شود که به مجرای آب زیر غار دسترسی داشته است.

مهم‌ترین اثر تاریخی موجود در غار کرفتو بالای سردر ورودی یکی از اتاق‌های طبقه سوم قرار دارد؛ کتیبه‌ای به زبان یونانی که بر اساس آن، برخی این غار را معبد هراکلس یا هرکول می‌دانند و عده‌ای نیز معتقدند که احتمالا این غار مدتی به‌صورت موقت مورد سکونت سلوکیان قرار گرفته است. بر اساس ترجمه صورت گرفته در این کتیبه آمده است:

این خانه هراكلس است؛ هر كس در آن وارد شود، در امان است. آنجا که هراکلس سکونت دارد، باشد که پلیدی در آن راه نیابد.

افزون بر اهمیت تاریخی غار کرفتو، این غار به‌لحاظ زمین‌شناسی نیز دارای ویژگی‌های شاخصی است. با توجه به تحقیقات به عمل آمده در دوران «مزوزوئیک» کرفتو در زیر آب بوده و در اواخر این دوره ارتفاعات آن از آب خارج شده است و می‌توان آثار زمین‌شناختی این دوره را در غار مشاهده کرد.

احتمال خروج غار کرفتو از فهرست موقت یونسکو

برای تحقق ثبت جهانی غار کرفتو لازم است که ملاحظاتی برای حفاظت از این اثر تاریخی و مخدوش نشدن حریم حفاظتی و حریم منظر آن رعایت شود.

بر همین اساس، آن‌طور که سرپرست معاونت میراث فرهنگی استان کردستان به «کجارو» گفته، هرگونه ساخت‌وساز از ورودی غار کرفتو تا محدوده حریم حفاظتی غار ممنوع است؛ چراکه می‌تواند به فرایند حفاظت این اثر تاریخی آسیب بزند. به گفته این مقام مسئول همچنین اگر در این حد فاصل ساخت‌وسازی صورت گیرد یا کارخانه‌ای فعال شود که محیط زیست را آلوده کند، از نظر ارزیابان ثبت جهانی به این معنا است که از این اثر تاریخی و حریم حفاظتی آن به‌خوبی محافظت نشده و بر همین اساس، ثبت جهانی دائم محقق نخواهد شد.

همین مسئله باعث نگرانی برخی از فعالان میراث فرهنگی و مردمی شده که چشم امید به ثبت جهانی غار کرفتو و رونق گردشگری در منطقه داشته‌اند.

جلال صفیاری، نویسنده کارزار «درخواست توقف ساخت‌وساز در حریم غار کرفتو دیواندره کردستان» ضمن اشاره به ایجاد سازه‌ای برای بسته‌بندی حبوبات در حریم منظری غار کرفتو به «کجارو» گفت:

با مجوز صادره از سوی آذربایجان غربی در حریم غار کرفتو و در فاصله حدود ۸۹۰ متری از دهانه غار، کارخانه‌ای ساخته شده است. این در حالی است که کاربری زمین در نظر گرفته شده برای کارخانه هم کشاورزی تعریف شده است. توجه داشته باشید که احداث این کارخانه (واحد بسته‌بندی حبوبات) می‌تواند موجب شود که غار کرفتو به ثبت جهانی نرسد.

وی ضمن اشاره به اهمیت ثبت جهانی غار کرفتو برای مردم کردستان ابراز داشت:

 استان کردستان استانی مرزی است و کسی حاضر به سرمایه‌گذاری در آن نیست و به همین دلیل تنها راهی که می‌تواند موجب رشد اقتصادی کردستان شود همین مسئله گردشگری است. با این شرایط اگر غار کرفتو از ثبت جهانی خارج شود، در نهایت هیچ گردشگری این غار را نخواهد شناخت که به این منطقه و استان بیاید و جریان گردشگری شکل بگیرد.

صفیاری ضمن اشاره به آثار مثبت ثبت جهانی کرفتو حتی برای مردم آذبایجان غربی خاطر نشان ساخت:

توجه داشته باشید که چنانچه این اثر به ثبت جهانی برسد هم برای استان کردستان و هم برای استان آذربایجان منافع خواهد داشت؛ چراکه این غار باستانی در مرز این دو استان قرار گرفته است.

بی‌نتیجه بودن تلاش‌ها برای جابه‌جایی تولیدی

تاکنون تلاش‌های بسیاری از سوی مردم کردستان و دوستداران میراث فرهنگی برای جابه‌جایی سازه احداث شده در حریم حفاظتی و منظری غار کرفتو صورت گرفته که البته تا اینجا به ثمر ننشسته است. ایجاد کارزار مردمی و نوشتن نامه به رئیس‌جمهوری آخرین اقداماتی است که برای حل مشکل غار کرفتو صورت گرفته است.

نویسنده کارزار «درخواست توقف ساخت‌وساز در حریم غار کرفتو دیواندره کردستان» ضمن اشاره به سیر تلاش‌های صورت گرفته برای حل مشکل گفت:

در لحظات اولیه‌ای که شروع به ساخت‌وساز کردند چند مرتبه رفته و با صاحب کارخانه صحبت کرده و گفتیم اگر در این منطقه کارخانه احداث کنید غار کرفتو از ثبت جهانی خارج می‌شود؛ اما گوش بدهکاری وجود نداشت؛ حتی برای پیگیری این موضوع به استانداری کردستان مراجعه کردیم و استانداری کردستان با استانداری آذربایجان غربی نامه‌نگاری کرد و از طریق فرمانداری دیواندره نیز اقداماتی صورت گرفت؛ اما تمام این پیگیری‌ها در نهایت نتیجه‌ای در پی نداشت.

این فعال میراث فرهنگی ادامه داد:

با توجه به بی‌نتیجه بودن اقدامات، در نهایت کارزاری ایجاد کردیم و قصد داریم پس از جمع‌آوری امضا موضوع را از طریق نهاد ریاست جمهوری پیگیری کنیم. جدای از تمام این مسائل به نظرم غار کرفتو به‌عنوان یک اثر تاریخی و طبیعی خارق‌العاده شایان توجه بوده و حیف است که برای یک ساخت‌وساز، فرصت ثبت جهانی آن از دست برود. افزون بر این باید توجه داشته که ساخت‌وساز صورت گرفته زمینه را فراهم می‌‌کند که افراد دیگری نیز بیایند و شروع به ساخت‌وساز در جوار این اثر تاریخی کنند.

اختلافات حقوقی میراث فرهنگی کردستان و آذربایجان غربی

داوود فرازی، معاون میراث فرهنگی آذربایجان‌غربی، معتقد است که حریم غار کرفتو ثبت نشده و قانونا اگر حریمی ثبت نشود، مانعی برای صدور مجوز هم وجود نخواهد داشت. وی البته با تاکید بر اینکه در حال حاضر فعالیت کارخانه متوقف شده است، گفت با تامین خسارت سرمایه‌گذار از سوی میراث فرهنگی کردستان، امکان جابه‌جایی کارخانه وجود خواهد داشت. این مقام مسئول البته تاکید داشته بود از آنجایی که به‌لحاظ قانونی سرمایه‌گذار (صاحب کارخانه) امکان ساخت‌وساز و فعالیت را دارد، در صورت شکایت، می‌تواند حکم کار بگیرد و فعالیت خود را ادامه دهد، مسئولان میراث فرهنگی کردستان باید این موضوع را حل کنند.

یکی از دغدغه‌ها این است که ممکن است با توجه به ساخت‌وساز صورت گرفته برای کارخانه در حریم حفاظتی غار کرفتو، افراد دیگری نیز ترغیب شوند که بنایی را در حریم این غار باستانی ایجاد کنند؛ اما معاون میراث فرهنگی آذربایجان‌غربی این اطمینان را داده است که پس از این مجوز دیگری برای ساخت‌وساز در جوار غار کرفتو داده نشود.

در سوی مقابل گلان فرزامی، سرپرست معاونت میراث فرهنگی استان کردستان، معتقد است مجوزی که برای ساخت‌وساز از طرف آذربایجان غربی صادر شده حداقل چهار یا پنج سال پس از قرارگیری غار کرفتو در فهرست موقت جهانی صادر شده است و میراث فرهنگی آذربایجان غربی که مجوز را صادر کرده باید به این مسئله توجه می‌کرد یا حداقل از استان همجوار خود، یعنی کردستان دراین‌باره استعلام می‌گرفت.

سرپرست معاونت میراث فرهنگی استان کردستان به این پرسش که «آیا در شرایط فعلی، میراث فرهنگی کردستان حاضر است آن‌طور که معاون میراث فرهنگی آذربایجان‌غربی خواسته خسارت سرمایه‌گذار را تامین کند تا مشکل حریم حفاظتی غار کرفتو حل شود؟» چنین پاسخ داد:

خسارت دادن کار راحتی نیست و بحث‌های حقوقی و مشکلات دارد و این‌گونه نیست که من بگویم خسارت بدهیم و انجام شود. در واقع من اصلا نمی‌توانم این حرف را بزنم چون که در حیطه وظایف من نیست که بگویم یک خسارتی در نظر بگیریم تا سرمایه‌گذار به‌جای دیگری منتقل شود. به نظرم در خصوص این مسئله در مرحله نخست باید در شورای حریم کشور به یک نتیجه‌ای برسیم. توجه داشته باشید که حریمی که در نظر گرفته شده بین کردستان و آذربایجان غربی مشترک است و چون مشترک است باید حتما هر دو طرف به توافق برسند و پس از آن است که می‌توانیم در خصوص آن تصمیم بگیریم.

فرزامی ضمن اشاره به منقضی شدن مجوزهای سازنده کارخانه خاطرنشان ساخت:

تاریخ دو مجوزی که سازنده (کارخانه) از میراث فرهنگی تکاب و از جهاد کشاورزی گرفته، گذشته است؛ یعنی زمانی که سازنده کارخانه شروع به کار کرده بود، هیچ‌کدام از مجوزهایش اعتبار نداشت. من قلبا دوست ندارم سازنده هم متضرر شود؛ اما مسئله این است که به‌عنوان معاون میراث فرهنگی وظیفه‌‌ای دارم و باید به آن عمل کنم. 

وی در پاسخ به این پرسش که «آیا حریم حفاظتی در نظر گرفته شده برای غار کرفتو محدوده کارخانه ایجاد شده را نیز شامل می‌شود یا خیر؟» گفت:

کارخانه ایجاد شده در حریم درجه یک غار کرفتو قرار می‌گیرد. به نظرم در حال حاضر مسئله این است که باید مشخص شود که چه برخوردی با سازنده صورت گیرد. من نیز به‌دنبال راه‌حل میانه‌ای هستم و به وزارتخانه گفتم که با توجه به نمونه‌های مشابه در استان‌های دیگر راهکار مناسبی ارائه کنند. به این ترتیب، تصمیم‌گیری نهایی در این خصوص در شورای ثبت حریم کشور انجام می‌شود.

در یک نگاه کلی باید در نظر داشت آنچه که در کش و قوس اختلافات بین استانی اتفاق افتاده است، از دست رفتن امکان ثبت جهانی غار کرفتو و تداوم ناشناخته ماندن یکی از محوطه‌های تاریخی ارزشمند غرب کشور است. از سوی دیگر با از دست رفتن امکان ثبت جهانی غار کرفتو، فرصت جذب گردشگران بین‌المللی و ورود ارز به کشور و ایجاد اشتغال در مناطق کمتربرخوردار کردستان و آذربایجان غربی نیز از دست می‌رود.

با توجه به این وضعیت به نظر می‌رسد ورود مسئولان بالادستی به موضوع و میانجی‌گری برای جابه‌جا شدن کارخانه ایجاد شده می‌تواند در زمینه حل این مشکل راهگشا باشد و گره کور ایجاد شده را باز کند.