یک گام تا نابودی نقش رستم

شکاف‌های به وجود آمده در اطراف «نقش رستم» به‌گونه‌ای است که گویی زمین دهان باز کرده و می‌خواهد این اثر تاریخی را در خود ببلعد.

مشکل اصلی فرونشست زمین در مرودشت و مجموعه نقش رستم استفاده بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی است که از آن برای آبیاری زمین‌های زراعی استفاده می‌شود. با توجه به روند فعلی زراعت در مرو‌دشت، لایه‌های زیرزمینی آب اندک‌اندک پایین رفته است و دشت مرو‌دشت آهسته آهسته در خودش فرو می‌ریزد.

سرپرست اداره‌کل میراث فرهنگی استان فارس علت شکاف ایجاد شده را استخراج بی‌رویه آب‌های زیرزمینی توسط کشاورزان دانسته است. این مقام مسئول گفته در همین زمینه مکاتباتی با اداره استانداری داشته و جلساتی را برگزار کرده و خواستار آن شده که پس از این در محدوده نقش‌رستم برای کشاورزی مجوزی صادر نشود. اداره‌کل میراث فرهنگی استان فارس با انداختن توپ به زمین استانداری، این اداره را مسئول مجوز‌هایی دانست که بعد از این صادر می‌شود.

مقصر استانداری باشد یا وزارت میراث فرهنگی یا حتی کشاورزان، آنچه که اکنون شاهد آن هستیم این است که خطر فروریزش، بیش از هر زمان دیگر آثار تمدن‌های عیلامی، هخامنشی و ساسانی را تهدید می‌کند.

پیشروی فرونشست در مرودشت

بر اساس نتایج مطالعات تخصصی دانشگاه شیراز طی دو سال گذشته و نیز با استناد به تصاویر ماهواره‌ای، مشخص شده که پدیده فرونشست در ۱۵ سال اخیر در دشت مرودشت که نقش رستم و تخت جمشید هم در آن قرار گرفته‌اند، پیشروی قابل‌ملاحظه‌ای داشته است.

مزارع در مرودشت همچنان با آب چاه آبیاری می‌شوند و نتیجه آن، پایین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی است. بر اساس گفته‌های یکی از اعضای هیئت علمی مرکز تحقیقات راه و شهرسازی، در طول ۴۰ سال گذشته سطح آب‌های زیرزمینی در مرودشت حدود صد متر پایین رفته است.

زمانی که فضاهای خالی لایه‌های زیر زمین با آب پر شده باشد، این لایه‌ها در مقابل فشار و وزن نیروی لایه‌های فوقانی مقاوم هستند؛ اما با خروج بی‌رویه آب‌های زیرزمینی، بروز پدیده فرونشست ناگزیر است.

فرونشست زمین در مرودشت و محوطه نقش رستم، احتمالا فقط مقدمه‌ای بر اتفاق ناگوار پیش رو است. با ورود آب‌های حاصل از بارندگی‌های فصلی و ورود آن به شکاف‌های ایجاد شده، به مرور سطح زیرین زمین در نقش رستم دچار فرسایش می‌شود. بی‌توجهی به پدیده فرونشست و پیامدهای جانبی آن در منطقه‌ای همچون مرودشت، می‌تواند در نهایت منجر به فرو‌ریزش نقش رستم شود.

اگر تصاویر فروریزش زمین در شهرها و دهان باز کردن خیابان‌ها را دیده باشید، می‌توانید پیامدهای احتمالی فرونشست و فرسایش ادامه‌دار زمین در نقش رستم را در ذهن مجسم کنید.

اثرات مخرب اقدامات شتاب‌زده 

با بروز فرونشست در مرودشت و اطراف نقش رستم شاهد برخی اقدامات نظیر پرکردن شکاف‌ها با خاک یا شن بوده‌ایم. شاید این‌طور به نظر برسد که پرکردن شکاف‌های ایجاد شده در مرودشت می‌تواند حکم مرهمی بر زخم‌های محوطه تاریخی نقش‌رستم باشد؛ اما به‌هیچ‌وجه این‌گونه نیست.

دکتر علی بیت‌اللهی، عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، در پاسخ به این پرسش که پرکردن شکاف‌های ایجاد شده در اطراف نقش رستم تا چه میزان تاثیرگذار است به «کجارو» گفت:

 مثل این می‌ماند که روی یک پدیده بد را با پرده‌ای بپوشانند و فکر کنند که چون به چشم رویت نمی‌شود، دیگر وجود ندارد. اتفاقا این کار به نظرم اقدام نادرستی است؛ چراکه امکان مشاهده آثار این پدیده باعث می‌شود که بتوانیم تصمیم‌گیری دقیق‌تری داشته باشیم.

وی ادامه داد:

زمانی که با روش‌های غیرکارشناسانه پدیده فرونشست را مخفی می‌کنید، فرونشست متوف نمی‌شود بلکه این شما هستید که نمی‌توانید آن را ببینید. فرونشست در زیر زمین پیش‌روی خواهد کرد و شاید اگر ابعاد واقعی آن را می‌دیدیم تاثیرگذاری بیشتر داشت و اقدامی را صورت می‌دادیم. به نظرم پر کردن شکاف‌های فرونشست با خاک همچون شکاف دیواری است که روی آن را با گچ بپوشانند؛ شکاف برطرف نشده  بلکه توسعه هم پیدا کرده و اثرات زیان بارش را ایجاد خواهد کرد.

به نظرم چنین اقداماتی نه‌تنها هیچ وجه مثبتی ندارد بلکه بسیار هم منفی است و اثرات بدی به‌دنبال خواهد داشت.

این عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در خاتمه ابراز داشت:

می‌توان اقداماتی را برای کنترل روند فرونشست در مرودشت و اطراف نقش رستم انجام داد؛ اما متاسفانه تاکنون شاهد برنامه مدون و روشنی برای صیانت از چنین بناهای تاریخی و ارزشمند در برابر پدیده فرونشست نبوده‌ایم.

اگرچه توجه به هشدارهای مکرر کارشناسان طی سال‌های گذشته و اقدام موثر و به موقع می‌توانست مانع از بروز یک بحران شود، آنچه برای کنترل شرایط بحرانی فعلی باید به‌عنوان گام‌ ابتدایی طرف توجه قرار گیرد توقف صدور مجوزهای کشاورزی و استخراج آب در مرودشت و محوطه نقش رستم است.

با این همه باید در نظر داشت برای حل اساسی مشکل لازم است که پژوهشی دقیق و جامع صورت گیرد و با نظرخواهی از کارشناسان میراث فرهنگی و سایر متخصصان مرتبط، طرح مرمتی در نظر گرفته شوده و پس از تصویب طرح در شورای مرمت، برای احیای نقش رستم و خروج این اثر تاریخی از بحران اقدام شود.

نظر شما در خصوص وضعیت حفاظت و نگهداری از نقش رستم چیست؟ آیا ما پاسداران خوبی از میراث فرهنگی کشورمان بوده‌ایم؟ آیا با تداوم روند کنونی می‌توانیم این میراث را به نسل‌های بعدی انتقال دهیم؟