محوطه‌های باستانی ایران زیر کلنگ غارتگران

کاوش‌های باستان‌شناسی فعالیتی زمان‌بر هستند و در فواصل میان فصل‌های کاوش لازم است که از محوطه‌های تاریخی حفاظت مستمر شود تا جلوی دست درازی حفاران غیرمجاز گرفته شود؛ با این وجود، تعداد بالای محوطه‌های تاریخی و کافی نبودن تعداد نیروهای یگان حفاظت باعث شده که عملا بسیاری از محوطه‌های تاریخی فاقد نگهبان ۲۴ ساعته باشند که این امر، افزایش حفاری‌های غیرمجاز و تاراج آثار تاریخی را در پی داشته است.

با توجه به اخبار رسانه‌ها، می‌توان گفت که حتی در مقاطعی، خبرهای تاراج اشیای تاریخی و حفاری‌های غیرمجاز بیش از خبرهای مربوط به کاوش‌های باستان‌شناسی رسمی و قانونی منعکس بازتاب داشته است.

خبرهای منتشر شده در همین یک سال اخیر گویای حجم بالای حفاری‌های غیرقانونی گنج‌یابانی است که تیشه به ریشه تاریخ ایران می‌زنند؛ دست‌درازی به محوطه باستانی شمی در ایذه، حفاری غیرمجاز گنج‌یابان در گرمدره و کلنگ‌هایی که سوداگران آثار تاریخی در شهر ساسانی «منجنیق» در شهرستان باغملک بر زمین کوفته‌اند، حاکی از قرار گرفتن محوطه‌های تاریخی کشور در وضعیت خطر است.

علت کندی کاوش‌های رسمی

برخی بر این باور هستند که فصل‌بندی کاوش‌های رسمی باستان‌شناسی و کمبود نیروی یگان حفاظت جهت حفاظت مستمر از محوطه‌های باستانی، زمینه‌ساز دست‌درازی حفاران غیرمجاز می‌شود. این گروه معتقدند در چنین شرایطی، تامین بودجه لازم و به کارگیری انبوهی از باستان‌شناسان برای کاوش‌های سریع باستانی می‌تواند آثار تاریخی را از تاراج گنج‌یابان نجات دهد.

جلیل گلشن بافقی، باستان‌شناس پیشکسوت و از مفاخر میراث فرهنگی کشور در این خصوص به خبرنگار کجارو گفت:

 شاهد آن هستیم که در خصوص کاوش و حفاظت، فورا مسائل مادی (اختصاص بودجه) مطرح می‌شود؛ البته مسائل مادی هم مطرح است؛ اما اینکه صرفا مسائل مادی در اولویت باشند، باید بگویم این‌گونه نیست.  توجه داشته باشید که فعالیت‌های باستان‌شناسی و البته انجام پژوهش زمان‌بر هستند.

وی افزود:

به‌عنوان مثال عرض می‌کنم در محوطه (باستانی) شوش قبل از سال ۱۹۰۰ میلادی فعالیت‌های باستان‌شناسی شروع شده است؛ یعنی بیش از صد سال است که باستان‌شناسان در آنجا فعال هستند. آیا محوطه باستانی شوش دیگر قابل پژوهش نیست؟ اگر (از نگاه یک باستان‌شناس) محوطه شوش را ببینید متوجه می‌شوید که صرفا ۱۰ یا ۲۰ درصد آن کار شده است و این کاوش‌های باستان‌شناسی نیز به‌صورت صحیح انجام نشده است؛ چراکه در گذشته، اطلاعات و امکانات امروز وجود نداشته است؛ بنابراین، امروز بعد از صد و چند سال کار باستان‌شناسی هنوز می‌توان گفت شاید روی ۷۰ درصد محوطه‌ تاریخی شوش کار نشده است. توجه داشته باشید که امر پژوهش زمان‌بر است؛ البته که پول و بودجه نیز نیاز است؛ اما حتی اگر پول زیادی داشته باشیم، نمی‌توان محدودیت زمانی را نادیده گرفت.

گلشن بافقی خاطرنشان ساخت::

بنابراین «پول» تنها شرط نیست و مسائل مرتبط با پژوهش زمان‌بر هستند. من از یکی از اساتید باستان‌شناسی دانشگاهی در آمریکا سوال کردم که هیئت‌های باستان‌شناسی آمریکایی که قبل از انقلاب آمده و در ایران فعالیت می‌کردند، اگر محوطه باستان‌شناسی که رویش کار می‌کردند، در آمریکا و کناردست خانه‌شان بود چه مدت روی آن کار می‌کردند؟ او به من گفت در این محوطه حداکثر یک ماه در سال رویش کار می‌کردند. پرسیدم پس چرا ایرانی‌ها دو یا سه ماه روی همین محوطه‌ها کار می‌‌کنند؟ گفت به این علت که اطمینان ندارند سال بعد می‌آیند؛ بنابراین کاوش کرده، مطالب و موارد را جمع‌آوری می‌کنند و می‌روند سال‌های بعد روی آن‌ها کار می‌کنند. می‌خواهم بگویم مسائل پژوهشی خصوصا در حوزه باستان‌شناسی زمان‌بر است.

فعالیت گنج‌یابان از روی دست باستان‌شناسان؟

برخی این نکته را مطرح می‌کنند که حفاران غیرمجاز فعالیت‌های رسمی باستان‌شناسی را دنبال می‌کنند و در فواصل بین کاوش‌ها اقدام به حفاری‌های غیرمجاز می‌کنند. این گروه در واقع معتقدند که نیمه‌کاره رها شدن فعالیت‌های باستان‌شناسان زمینه را برای فعالیت حفاران غیرمجاز و گنج‌‌یابان فراهم می‌کند تا محوطه‌های باستانی را شناخته و در آن محل‌ها اقدام به حفاری کنند.

گلشن بافقی در این خصوص به خبرنگار کجارو گفت:

این‌گونه نیست که بگوییم حفار غیرمجاز بر اساس جایی که باستان‌شناسان رفته و حفاری می‌کنند محوطه‌های تاریخی را پیدا می‌کند. تپه تاریخی مشخص است و قاچاقچیان با توجه به اینکه چشمه‌ها کجا هستند به‌دنبال حفاری می‌روند. آن‌ها می‌دانند که اولین نیاز انسان به آب بوده و در کنار آب زندگی می‌کرده است؛ بنابراین حفاران غیرمجاز مشخصا می‌دانند که اطراف چشمه و آب و رودخانه محل سکونت مردم در طول تاریخ بوده است؛ بنابراین به نظرم اینکه گفته شود کاوش باستان‌شناسان موجب متوجه شدن قاچاقچی و حفار غیرمجاز می‌شود، صحیح نیست.

وی در پاسخ به این پرسش که «چرا برخی چنین مواردی را مطرح می‌کنند؟» گفت:

شاید برخی می‌خواهند کار نکردن روی آثار و محوطه‌های تاریخی را توجیه کنند و بگویند که اگر از کاوش باستان‌شناسی جلوگیری می‌کنند هدفشان کوتاه کردن دست قاچاقچیان است؛ اما به‌هیچ‌وجه این‌گونه نیست.

خلاء قانونی و کمبود نیروی یگان حفاظت

به زعم بسیاری از کارشناسان در حال حاضر  بین اهمیت حفاظت و حراست از میراث فرهنگی و مجازات‌های موجود تناسب لازم وجود ندارد یا به بیان دیگر قوانین و مجازات‌های در نظر گرفته شده در این حوزه بازدارندگی لازم را ندارد. از سوی دیگر تعداد کم نیروی یگان حفاظت میراث فرهنگی، بودجه کم برای حفاظت و امکانات محدود نیروی یگان، به‌هیچ‌وجه پاسخگوی تعداد بالای محوطه‌های تاریخی در ایران نیست. 

فراموش نکنیم که آثار تاریخی و میراث فرهنگی حکم امانتی را دارند که باید به نسل‌های بعد انتقال دهیم تا آن‌ها نیز با ریشه‌های تاریخی و فرهنگی خود آشنا شوند. افزون بر این، حفظ بازمانده‌های تاریخی و نمایش آن‌ها در موزه‌های کشور می‌تواند به جذب گردشگر و درآمدزایی صنعت گردشگری کمک کند.

نظر شما در خصوص وضعیت حفاظت از میراث فرهنگی و محوطه‌های تاریخی کشور چیست؟ فکر‌ می‌کنید برای جلوگیری از فعالیت حفاران غیرمجاز باید چه اقداماتی صورت گیرد؟