یک قدم تا نابودی گورستان های تاریخی ایران

گورستان‌های تاریخی بخشی از حافظه جمعی شهرها و روستاها هستند که راوی بخشی از فرهنگ، گذشته، باورها و زندگی پیشینیان هستند. هر سنگ قبر، بقعه یا آرامگاه خانوادگی تاریخی، جزییات بسیاری از گذشتگان و آداب و رسوم مردمان را روایت می‌کند؛ ازاین‌رو، حفظ آن‌ها به‌عنوان بخشی از میراث فرهنگی کشور الزامی است.

با وجود اهمیت تاریخی و فرهنگی گورستان‌های تاریخی، در سال‌های گذشته عملکرد نهادهای متولی گورستان‌های کشور، این نشانه‌های تاریخی شهرها را با چالش‌هایی جدی مواجه کرده است؛ تخریب بخشی از عرصه گورستان ابن بابویه، آسیب به گورهای تاریخی قبرستان دارالسلام شیراز (که در رسانه‌ها از آن به‌عنوان زیر و رو شدن گورهای تاریخی نام برده شد) و تخریب شیرهای سنگی قبرستان تاریخی شهسوار در ایذه از جمله آسیب‌های وارد شده به گورستان‌های تاریخی در سال‌های گذشته بوده‌اند.

موج تخریب گورستان‌های تاریخی

با وجود اهمیت بالای گورستان‌های تاریخی، تعدد نهادهای درگیر و اعمال نشدن مصوبات موجود در خصوص گورستان‌ها، آن‌ها را در سراشیبی تخریب و حذف قرار داده است.

کاوه منصوری، دانش آموخته دکتری مرمت دانشگاه هنر اصفهان، در خصوص اهمیت گورستان‌های تاریخی به خبرنگار کجارو گفت:

گورستان، حکم یک درخت را دارد که همه ژنتیک شهری را در خود دفن کرده و نگه داشته است. در واقع گورستان یک ذخیره‌گاه ژنتیکی است؛ وقتی به آن آسیب وارد می‌شود، مثل این است که هویت جمعی شهر آسیب دیده است. توجه داشته باشید که در اسلام نیز خیلی به گورستان تاکید شده و خواسته شده که مردم به گورستان بروند و آدم‌ها را ببینید که می‌میرند تا آدم بهتری شوند. با این همه ما شروع به تخریب گورستان‌ها کرده‌ایم.

وی در پاسخ به این پرسش که چه عواملی باعث شده است تا گورستان‌های تاریخی در این سال‌ها به مخاطره بیفتند، گفت:

مجموعه‌ای از عوامل باعث شده که گورستان‌ها به‌عنوان یک لایه جمعی و مذهبی آسیب ببینند. احساس خطر در خصوص گورستان‌ها از خیلی وقت پیش شروع شده بود و یک سابقه تاریخی گسترده و حداقل صد ساله دارد؛ با این وجود، از سال ۱۳۷۶ به این سمت، موج تخریب گورستان‌های تاریخی شتاب بیشتری پیدا کرد و عملا با توجه به دخیل بودن چهار ارگان مختلف یعنی میراث فرهنگی، اوقاف، بنیاد شهید و شهرداری در خصوص گورستان‌ها و نیز وجود نداشتن یک سند یک‌پارچه، متولی گورستان‌ها مشخص نیست و هرکس اقدامی را که دوست دارد، انجام می‌دهد. این اتفاق به‌خصوص از سوی بنیاد شهید به‌گونه‌ای رقم خورد که حضرت آقا نیز در این خصوص صحبت کردند و گفتند من یکدست‌سازی قبور شهدا را نمی‌پسندم.

اشاره منصوری به صحبت‌های مقام معظم رهبری در بهمن ماه سال ۱۳۹۷ است که گفته بودند:

یکی از کارهای بدی که بعضی از مدیران گلزارهای شهدا انجام می‌دهند، این کار غلط یکسان‌سازی قبور شهدا است. این[جا] خوب است؛ همین درست است. بیایند صاحبان این شهدا، پدرانشان، مادرانشان، فرزندانشان،‌ همسرانشان، علامتی داشته باشند، عکسی داشته باشند، این خوب است. این شکل، شکل طبیعی است. هیچ لزومی ندارد که ما این [علامت‌ها] را صاف کنیم. به خیال اینکه می‌خواهیم زیباسازی کنیم. زیبایی هر جایی و هر چیزی به حسب خودش است؛ زیبایی انسان،‌ زیبایی باغ،‌ زیبایی قبرستان، زیبایی هر چیزی را باید به حسب خودش محاسبه کنیم.

منصوری در خصوص بیانات رهبری تاکید کرد:

می‌خواهم بگویم در یک زمانی وضعیت گورستان‌ها به‌قدری بحرانی شد که خود مقام معظم رهبری نیز به موضوع ورود کردند و توصیه کردند که این کار انجام نشود.

راهکار نجات گورستان‌های تاریخی

برای نجات گورستان‌های تاریخی کشور از آسیب‌های بیشتر، مهم‌ترین راهکار موجود، عمل به سند ملی حفاظت از گورستان‌های تاریخی است.

منصوری، پژوهشگر دکتری مرمت بناها و بافت های تاریخی، در پاسخ به این پرسش که «اگر بخواهیم سلبی صحبت نکرده و به‌صورت ایجابی بگوییم، چه اقداماتی باید برای اصلاح روند فعلی باید صورت گیرد» گفت:

سند ملی حفاظت از گورستان‌های تاریخی همه چیز را بند به بند می‌گوید و وظایف نهادها را مشخص کرده است و این مهم است که شورای عالی این موضوع را تصویب کرده و این سند، ابلاغی و ذاتا ایجابی است و خطاب به استانداران سراسر کشور، شهرداری‌ها، اوقاف و بنیاد شهید در واقع تکلیف شده است. 

وی افزود:

بر این اساس باید گورستان‌های هر منطقه شناسایی شوند و یک فهرست کامل از گورستان‌های شهری و روستایی کشور داشته باشیم. سپس این روستاها باید به‌لحاظ ارزش، ارزیابی شوند و سند پیوست و نحوه ارزیابی نیز دیده شده است.

بعد از اینکه این ارزیابی صورت گرفت متوجه خواهیم شد که مثلا در کشور ۸۰۰ گورستان واجد ارزش داریم و می‌توان بر اساس ایجاد و تصمیم‌سازی کمیته حفاظت از گورستان‌های تاریخی تعیین شود که کدام گورستان‌ها حاوی ارزش‌های تاریخی هستند؛ البته اعضای این کمیته باید تمام اعضای ذی‌نفع و مرتبط با موضوع باشند وگرنه ایجاد این کمیته بی‌معنی است.

منصوری خاطر نشان کرد:

این کمیته باید تشکیل شود و گورستان‌های کشور مورد ارزیابی قرار گیرند و اولویت‌بندی شوند. بر این اساس باید با توجه به نیازهای هر گورستان یک طرحی تهیه شود. در حال حاضر، یک چنین سندی وجود ندارد و مشخص نیست هر گورستان چه تعداد گور دارد و چه تعداد آن‌ها واجد ارزش بوده و چه معیارهای ارزشی بر آن‌ها مترصد است.

وی افزود:

بر اساس سند ملی حفاظت از گورستان‌های تاریخی، تمام گورستان‌ها واجد ارزش هستند چون به هر حال عزیزان افرادی آنجا دفن هستند؛ بنابراین مقیاس ارزش گورستان از یک مقیاس خانوادگی تا مقیاس جهانی (مثل گورستان وادی السلام نجف) را شامل می‌شود. گورستان دارالسلام شیراز، تخت فولاد اصفهان، خالدنبی در گرگان و سفید چاه در بهشهر مازندران از جمله گورستان‌هایی هستند که می‌توانند در مقیاس جهانی مطرح شوند.

این پژوهشگر دکتری مرمت بناها و بافت های تاریخی با ذکر مثالی در خصوص عملکرد دیگر کشورها در خصوص گورستان‌های تاریخی و یادمان کشته‌شدگانشان به خبرنگار کجارو گفت:

توجه داشته باشید که آمریکایی‌ها قصد دارند نه گورستان، بلکه صرفا یادمان کشته شدگان جنگ ویتنام را ثبت جهانی کنند؛ این در حالی است که خود آمریکایی‌ها حمله‌کننده بوده‌اند و در این یادمان هم گوری وجود ندارد؛ اما آن‌ها دارند همین را ثبت جهانی می‌کنند.

منصوری ادامه داد:

ما با وجود تعداد زیادی گورستان دارای ارزش تاریخی، آن‌ها را رها کرده‌ایم. توجه داشته باشید که سند (ملی) از اینجا شروع می‌کند که اقدامات مدیریتی باید به چه شکلی باشد و به‌ جزءبه‌جزء آثار گورستان می‌پردازد و می‌گوید باید برای عرصه گورستان چه الزاماتی رعایت شود. همچنین اگر قرار باشد سنگ قبرها مرمت شوند، چگونه باید این اتفاق بیفتد و طبیعت گورستان و خط آسمان آن چگونه باید حفظ شوند. در واقع سند دانه‌به‌دانه و آیتم‌به‌آیتم در خصوص این موارد صحبت می‌کند. در واقع سند ملی از صفر تا صد تمام موارد توصیه‌ای و ایجابی در خصوص گورستان‌های تاریخی را دیده است.

به نظر می‌رسد با توجه به سند ملی حفاظت از گورستان‌های تاریخی و راهکارهای مندرج در این سند، می‌توان با اقداماتی ضابطه‌مند و مسئولانه، در جهت حفظ این محوطه‌های فرهنگی و تاریخی اقدام کرد؛ اما تحقق حفاظت موثر از گورستان‌های تاریخی ،همکاری همه‌جانبه شهرداری، بنیاد شهید، اوقاف و از همه مهم‌تر وزارت میراث فرهنگی را می‌طلبد.

نظر شما در خصوص وضعیت گورستان‌های تاریخی کشور چیست؟ فکر می‌کنید برای حفظ این نشانه‌های فرهنگی و تاریخی شهرها باید چه اقداماتی صورت گیرد؟