وجود مشکلات و چالش‌ها در خصوص مرمت و حفاظت آثار موزه‌ای باعث شده که همواره موزه‌های کشور با حاشیه‌هایی مواجه باشند که گاه این حاشیه‌ها بازتاب گسترده‌ای در رسانه‌ها داشته و رنگ و بوی جنجالی پیدا کرده است.
اتفاقی که در خصوص مفقود شدن عکس مظفرالدین شاه در کاخ موزه گلستان افتاد و آسیب وارد شده به تابلوی کمال‌الملک در این موزه، همه نمودهایی از مشکلات موزه‌های کشور در امر حفاظت و مرمت هستند. در واقع با وجود آن که در طول چهار دهه گذشته نیروهای متخصص زیادی در امر حفاظت و مرمت از دانشگاه‌های کشور فارغ‌التحصیل شده و برخی از این فارغ‌التحصیلان نیز جذب شده‌اند؛ اما گویی چالش‌های موزه‌ای ایران سر تمام شدن ندارند.
بر اساس آمار موجود، در حال حاضر بیش از سه هزار نیروی مرمتگر در کشور وجود دارد و وضعیت همچون دهه ۱۳۵۰ نیست که ایران فاقد منابع انسانی لازم در این حوزه باشد. از سوی دیگر با توجه به تبدیل شدن سازمان میراث فرهنگی به وزارتخانه و نیز با نظر به به‌شکل‌گیری پژوهشکده و پژوهشگاه میراث فرهنگی انتظار می‌رفت که خروجی این موضوع رفع موانع و چالش‌های موزه‌ای کشور باشد؛ اما نگاهی به چالش‌های موزه‌ای گواه آن است که تا رسیدن به شرایط ایدئال همچنان فاصله زیادی وجود دارد.
چالش‌های موزه‌ای در سال‌های اخیر
در همین یکی دو سال اخیر چالش‌های موزه‌ای بسیاری وجود داشته که ابعاد رسانه‌ای پیدا کرده و باعث شده که دوستداران میراث فرهنگی و رسانه‌ها لب به انتقاد از وضعیت موزه‌های کشور بگشایند.
یکی از حواشی اخیر موزه‌های کشور که نشان از کم‌توجهی به امر حفاظت موزه‌ای دارد در اسفند ماه سال ۱۴۰۰ اتفاق افتاد.
در موزه هنرهای معاصر تهران اثری هنری با نام «ماده و فکر» ساخته هنرمند ژاپنی «نوریوکی هاراگوچی» قرار دارد. این اثر، ظرف فولادی جوش‌خورده مربعی‌شکل و کم‌عمق است که درون آن با روغن سیاه پر شده است. «ماده و فکر» آن‌قدر برای خالق ژاپنی آن اهمیت داشته که پیش از آنکه براثر بیماری سرطان فوت کند در مهرماه سال ۹۶ به ایران سفر کرد تا در صورت بروز آسیب، آن را مرمت کند. در این زمان هاراگوچی از اینکه اثرش با گذشت سالیان دراز سالم مانده و آسیبی ندیده بود ابراز تعجب کرد. کم‌توجهی و به امر حفاظت موزه‌ای اما باعث شد در اسفند ماه سال ۱۴۰۰ این اثر هنری در جریان یک «پرفورمنس» (اجرای هنری) به مخاطره بیفتد. در این اجرای هنری مردی از بند آویزان شده و بر فراز اثر باشکوه هاراگوچی تاب می‌خورد که ناگهان با برخورد او به روغن حوض، بخشی از روغن سیاه «ماده و فکر» بر کف سالن موزه هنرهای معاصر ریخت. این اتفاق نه‌تنها اثر هنرمند ژاپنی را به مخاطره انداخت بلکه خطر آسیب دیدن تابلوهای نصب شده در موزه را نیز در پی داشت.
این واقعه اما تنها حاشیه موزه هنرهای معاصر نبود. مرداد ماه سال گذشته (۱۴۰۱) نمایشگاه جدید موزه هنرهای معاصر تهران با عنوان «مینیمالیسم و کانسپچوال آرت» با نمایش آثاری که پس از دهه‌ها دوباره به نمایش گذاشته شده بود برگزار شد و اتفاقا بازخوردهایی هم در سطح بین‌المللی پیدا کرد؛ با این وجود، رژه حشرات زنده در قاب‌های این آثار هنری و انتشار ویدیویی از آن، حواشی جنجالی پیدا کرد تا مشخص شود که موزه‌های ایران در امر حفاظت، فاصله زیادی با استانداردهای بین‌المللی دارند.
بسیاری از آثار به نمایش درآمده در این نمایشگاه، دهه‌ها در گنجینه چند میلیارد دلاری موزه هنرهای معاصر تهران که یکی از غنی‌ترین موزه‌های هنری دنیاست، نگهداری شده است. در این نمایشگاه بیش از ۱۳۰ اثر از ۳۴ هنرمند معاصر غربی به نمایش گذاشته شده است که بسیاری از این آثار، از شاهکارهای بی‌بدیل هنر مینیمالیستی و مفهومی قرن نوزدهم و بیستم در آمریکا و اروپا بوده است.
گفتنی است اخیرا هم کشت خربزه، کدو، خیار و گوجه در باغچه موزه هنرهای معاصر حاشیه‌ساز شد. منتقدان ضمن اشاره به لزوم قرار گرفتن درختان و گیاهان متناسب با اصالت بنای موزه ابراز داشته‌اند که ممکن است این اقدام (به‌علت نیاز بالای گیاهان کشت شده به آبیاری) خطر نشت آب به موزه را در پی داشته باشد.
چالش‌های موزه‌ای ایران در حوزه مرمت و حفاظت اما محدود به موزه هنرهای معاصر نیست؛ در سال‌های اخیر شاهد شکل‌گیری اتفاقات ناخوشایند در کاخ موزه گلستان نیز بوده‌ایم. شهریور ماه سال گذشته (۱۴۰۱) یک فعال گردشگری به‌دنبال بازدیدی که از کاخ گلستان داشت، اطلاع داد که یکی از تابلوهای نقاشی کمال‌الملک که «گربه و قفس قناری» نام دارد، دچار پارگی شده است.
او گفته بود مسئولان حاضر در سالنی که این تابلو در آن به نمایش گذاشته شده از وجود این پارگی ابراز بی‌اطلاعی کردند و حتی این احتمال را مطرح دادند که «شاید هنگام میخ زدن به دیوار توسط میخ پاره شده است.»
گفتنی است مرداد ماه سال ۱۴۰۲ نیز اخباری در خصوص خروج غیرقانونی پرتره مظفرالدین شاه قاجار از کاخ گلستان مطرح شد. این اخبار با استناد به سخنان دو کارمند سابق موزه منتشر شده بود. بر اساس گفته‌های این دو کارمند، پرتره رنگ روغن مظفرالدین شاه در سال ۱۳۷۸ از این کاخ خارج شده و پس از انتشار تصویر آن در کاتالوگ حراج کریستیز لندن، در ۲۳ فروردین ماه ۱۳۷۹ مطابق با یازدهم آوریل سال ۲۰۰۰ در این حراج به مبلغ ۴۴,۶۵۰ پوند انگلستان فروش رفته است.
نگاهی به وضعیت حفاظت و مرمت آثار موزه‌ای در کاخ موزه گلستان، به‌عنوان یکی از شناخته شده‌ترین کاخ موزه‌های کشور، می‌تواند نشانه‌ای از وضعیت سایر موزه‌ها باشد.
ماجرای سرقت از موزه همدان، محبوس شدن بازدیدکنندگان در موزه رضا عباسی، تبدیل حوض‌های موزه فرش به باغچه و خدشه‌دار کردن اصالت این موزه و انبوهی از چالش‌های دیگر در موزه‌های ایران گواه حال ناخوش آن‌ها و وضعیت نامساعد حفاظت و مرمت در موزه‌های کشور است.
آسیب رویکرد کمی‌نگر به موزه‌ها
اگرچه تعداد نیروی انسانی متخصص موزه‌ها، کارگاه‌های مرمت آن‌ها و نیز نیروهای حفاظتی و دوربین‌های نصب شده به‌لحاظ کمی زیاد شده است؛ تمام این موارد نتوانسته باعث شود که موزه‌های ایران به سطح مطلوب و استانداردی در امر حفاظت، مرمت و خدمات‌رسانی دست یابند.
دکتر رسول وطن دوست، فارغ‌التحصیل حفاظت و مرمت آثار تاریخی و فرهنگی و یکی از پیشتازان امر مرمت آثار تاریخی در ایران، در خصوص علت وجود چالش‌های حفاظتی و مرمتی در موزه‌های ایران به خبرنگار کجارو گفت:
واقعیت این است که در زمینه تربیت نیروی انسانی در حوزه مرمت و حفاظت در حوزه کمی خیلی کار کرده‌ایم؛ یعنی بالاخره تعداد زیادی فارغ‌التحصیل شده‌اند و در حال حاضر تعداد زیادی دانشگاه در حوزه مرمت و میراث فرهنگی مشغول به فعالیت هستند؛ اما به نظرم باید در حوزه نظام‌مند کردن این حوزه بیشتر کار کنیم.
وی ضمن تاکید بر لزوم ایجاد مقررات و رهنمون‌ها در امر مرمت و حفاظت موزه‌ها ابراز داشت:
فکر می‌کنم که فرصت زیادی را صرف نکرده‌ایم که این تعداد بالای مرمتگر و نظام دانشگاهی خود را بر اساس یکسری مقررات، رهنمون‌ها و آیین‌نامه‌ها نظام‌مند کنیم. ممکن است رهنمون‌ها و دستورالعمل‌هایی نیز داشته باشیم اما در بخش اجرا، به نظرم جای کار بیشتری وجود دارد.
بنیان‌گذار پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار تاریخی-فرهنگی افزود:
به نظرم پس از این چهار یا پنج دهه‌ای که اقدامات زیادی در حوزه تربیت نیروی انسانی انجام داده‌ایم و آزمایشگاه‌ها و کارگاه‌های مرمت خود را توسعه داده‌ایم الان وقت آن شده است که به موضوع نظام‌مند کردن موضوع مرمت و حفاظت از جهت قوانین، مقررات و امر نظارت بپردازیم؛ بنابراین تصور می‌کنم که در حوزه نظارت بر مرمت و حفاظت باید بیشتر کار کنیم.
در یک نگاه کلی باید گفت که وضعیت امروز موزه‌های کشور سایه‌روشنی از رخدادهای مثبت و منفی است؛ از سویی توانسته‌ایم در زمینه تربیت نیروی انسانی و ایجاد آزمایشگاه‌ها و کارگاه‌های مرمت به‌لحاظ کمی عملکرد مطلوبی داشته باشیم و از سوی دیگر نبود دستورالعمل روشن و قابل اجرا کیفیت نهایی و خروجی را پایین آورده است.
به نظر می‌رسد در این شرایط لازم است که مسئولان امر با اسفاده از روش‌های صحیح مدیریتی، از ظرفیت‌های موجود استفاده بهینه کرده و با در نظر گرفتن دستور‌العمل‌ها و تاکید بر کیفی‌سازی، وضعیت امر حفاظت و مرمت در موزه‌ها را بهبود بخشند.
از سوی دیگر نباید فراموش کرد که استفاده از نیروهای نامرتبط و فاقد تخصص و تحصیلات مربوطه در موزه‌های کشور می‌تواند آسیب‌زا باشد و حتی داشته‌های فعلی را نیز از ما بگیرد.
نظر شما در خصوص وضعیت امروز موزه‌های ایران چیست؟ آیا در موزه‌های کشور به مرمت و حفاظت موثر و اصولی به‌درستی توجه می‌شود؟