رشته‌های در حال انقراض صنایع دستی ایران
برخی از رشته‌های صنایع دستی به‌شکل جدی با خطر فراموش شدن مواجه شده‌اند و در برخی موارد اقداماتی برای احیای آن‌ها نیز صورت گرفته است.
با پیشرفت سریع تکنولوژی در دنیای امروز، بسیاری از هنرهای سنتی رو به فراموشی هستند؛ از این میان می‌توان به گره‌چینی چوب، جاجیم‌بافی استان ایلام، گلیم مشته استان کهگیلویه‌وبویراحمد و جاجیم پنبه‌ای زنجان اشاره کرد.
تعداد کم استادکاران در قید حیات که به این هنرهای سنتی مشغول هستند، انتقال نیافتن تجربه‌ها و آموزش‌ها به نسل‌های بعدی و از همه مهم‌تر، تعریف نشدن کاربرد روزمره برای هنرهای سنتی، از مهمترین علل فراموشی آن‌ها هستند. اگرچه برای بعضی از این رشته‌ها دوره‌های آموزشی برگزار می‌شود، این امر به‌خودی‌خود نمی‌تواند منجر به حفظ و بقای صنایع دستی شود.
پرورش استادکاران ماهر، برندسازی و وارد کردن محصولات هنری به چرخه زندگی روزمره، از مهمترین اقداماتی هستند که نقشی تعیین کننده در حفظ هنرهای سنتی دارند؛ همچنین معرفی محصولات رشته‌های احیاشده در رویدادهای ملی و بین‌المللی می‌تواند عاملی اثرگذار برای تولید انبوه و در نهایت ایجاد ارزش و توجیه اقتصادی برای تولید صنایع دستی در معرض فراموشی باشد.
مسئله مهم دیگر برای احیای هنرهای سنتی در خطر فراموشی، لزوم فرهنگ‌سازی و معرفی این رشته‌ها در رسانه‌های جمعی است. ما در کجارو قصد داریم به مناسبت هفته صنایع دستی، برخی از رشته‌های مواجه با خطر فراموشی را به مخاطبان خود معرفی کنیم تا شاید گامی کوچک برای احیای این هنرهای سنتی و صنایع دستی ایرانی برداشته باشیم.
- گره‌چینی چوب
- جاجیم‌بافی، ایلام
- گلیم مشته، کهگیلویه و بویراحمد
- موج‌بافی عشایر کرد
- لزوم احیای عاجل هنرهای سنتی
گره‌چینی چوب
منبع عکس: معماری‌فا
هنر «اُرُسی» و «گره چینی چوب» یکی از هنرهای اصیل ایرانی است که می‌توان زیبایی‌های آن را در پنجره‌های چوبی دوره قاجار مشاهده کرد. بر اساس اطلاعات موجود سابقه این هنر به ۸۰۰ تا ۹۰۰ سال قبل برمی‌گردد و این هنر در دوران زندیه و صفویه به اوج خود رسیده است.
در هنر «گره‌چینی» قطعه چوب‌های برش خورده و شیشه‌های رنگی در اشکال گوناگون با محاسبات هندسی دقیق کنار یکدیگر قرار می‌گیرند. این هنر سنتی در هر منطقه کشور جلوه خاص خود را دارد و می‌توان ردپای این هنر فاخر را در استان‌های مختلف دید.
هنرمندان رشته «گره‌چینی» در سال‌های گذشته بیشتر در استان چهار محال و بختیاری و در چالشتر شهرکرد مستقر بوده‌اند. هنرنمایی این هنرمندان را می‌توان در بناهای تاریخی مختلف از جمله در «اتاق آینه شهرکرد» و «مجموعه فرهنگی تاریخی قلعه چالشتر» مشاهده کرد. استاد «حسین صنیع» یکی از هنرمندان شناخته شده و برجسته چالشتری است که در رده حرفه‌ای‌ترین استادکاران و فعالان هنر گره‌چینی کشور قرار می‌گیرد.
در سال‌های گذشته با تلاش‌های «احسان حکیم آذر» در شهرکرد نیز اقداماتی در جهت احیای هنر «گره‌چینی» صورت گرفته است.
جاجیم‌بافی، ایلام
منبع عکس: خبرگزاری فارس
جاجیم، بافته‌ای پشمی، دو رو و به‌نسبت ضخیم است که در مناطقی از غرب و شمال غرب کشور، خصوصا در استان ایلام بافته می‌شود و کاربردهایی مانند زیر انداز، رختخواب پیچ و روکرسی دارد. جاجیم با پشم تابیده شده رنگی بافته می‌شود؛ بدون پرز است و امکان استفاده از هر دو طرف آن وجود دارد. جاجیم در گذشته‌های نه‌چندان دور زینت‌بخش اتاق مهمانی در مناطق مختلف کشور از جمله در میان ساکنان استان ایلام بوده است.
«جاجیم بافی» یکی از هنرهای سنتی و ریشه‌دار ایلام است که در سال‌های اخیر با قرارگیری در خطر فراموشی، اقداماتی برای احیای آن صورت گرفت. در استان ایلام به جاجیم، «جول» گفته می‌شود و آن را با استفاده از دستگاهی به نان «جولایی» یا «جولاهی» می‌بافند. جاجیم‌بافی یکی از چهار هنر سنتی در استان ایلام است که نشان ملی دارد و این امکان وجود دارد که با آموزش مناسب آن را به اسم ایلام ثبت ملی کرد.
عبدالله خورانی، از جاجیم بافنان ایلام، معتقد است:
جاجیم بافی یک هنر ذهنی است؛ جاجیم بر اساس یک نقشه تقریبا ثابت که از گذشته مشخص شده بافته می‌شود؛ جاجیم استان ایلام منحصربه‌فرد است و در مقایسه با جاجیم سایر استان‌ها طرح و کیفیت بهتری دارد.
مهمترین انتظار هنرمندان فعال در عرصه جاجیم‌بافی این است که بیمه بافندگان برقرار شود تا انگیزه بیشتری برای کار و حفظ این هنر سنتی و اصیل داشته باشند. افزون بر این، بافندگان جاجیم برای فروش محصولات خود با چالش‌‌هایی در زمینه فروش نیز مواجه هستند. در بسیاری از موارد، دلالان و واسطه‌ها محصولات هنرمندان فعال در حوزه جاجیم‌بافی را با قیمت ارزان از تولیدکنندگان استانی خریداری می‌کنند و در دیگر مناطق کشور با قیمت‌های بالا به فروش می‌رسانند.
گلیم مشته، کهگیلویه و بویراحمد
منبع عکس: تسنیم؛ عکاس: مصطفی حسن‌زاده
«گلیم مُشته» دست‌بافته‌ای ارزشمند با تاریخچه صد ساله است؛ گلیمی که از یک طرف بافته و نقش‌ونگار آن در روی دیگرش مشخص می‌شود. این گلیم سنتی به سبب پرزهای رهاشده در قسمت پایین آن بسیار نرم است و در مقایسه با گلیم معمولی ضخامت بیشتری دارد.
گلیم مشته اندازه‌های متفاوتی دارد و در بافت آن، بافنده، بدون طرح مشخص، نقش و نگار را به‌صورت ذهنی پیاده می‌کند؛ در واقع تا زمانی که گلیم به‌طور کامل بافته نشود، نقش و طرح نهایی آن مشخص نمی‌شود. این توضیح را یکی از دلایل نام‌گذاری این هنر دستی می‌دانند؛ همانند مشت دست که تا زمانی که کاملأ باز نشود درون آن مشخص نیست.
نخ‌های تار و پود گلیم مشته را بافندگان این هنر قدیمی و اصیل از پشم گوسفندان تهیه کرده و با استفاده از رنگ‌های گیاهی و طبیعی رنگ می‌کنند. در سال ۱۳۹۲ با تلاش کارشناسان صنایع دستی کهگیلویه و بویراحمد، گلیم مشته نشان مهر اصالت از وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کشور را دریافت کرد؛ اما در صورت بی‌توجهی به این هنر، خطر فراموش شدن آن برای همیشه وجود دارد.
در حال حاضر روستای درغک در بخش دیشموک از توابع شهرستان کهگیلویه تنها روستای استان کهگیلویه و بویراحمد است که گلیم مشته در آن بافته و تولید می‌شود و «بی‌بی‌آمنه برماس» تنها بانوی بازمانده از نسل قدیمی و طلایی بافنده گلیم مشته در این روستا است.
بی‌بی‌آمنه با بیش از ۸۰ سال سن، دیگر توان نقش‌آفرینی، تولید و بافندگی را به‌دلیل کهولت سن ندارد؛ اما با گذشت سال‌ها از بافندگی گلیم مشته در این دیار، هنوز هم بی‌بی‌آمنه دوست دارد در تولید این صنایع دستی با ارزش نقشی داشته باشد.
موج‌بافی عشایر کرد
منبع عکس: ایمنا
موج‌بافی در واقع یکی از هنرهای شاخص عشایر کرد غرب کشور است که در آن با استفاده از پشم گوسفند، پارچه‌هایی با طرح چهارخانه و از جنس پشم می‌بافند. جنس بافته‌ها در فصول مختلف سال تفاوت دارد و می‌تواند نازک‌تر یا ضخیم‌تر باشد، اما عموما ضخیم است. موج غالبا از پشم گوسفند بافته می‌شود و نقوش بز کوهی، گنجشک، انگور، پروانه و طرح‌های ترنج‌دار روی آن به نمایش در می‌آید. منگوله‌هایی از حواشی موج آویزان می‌شود که آذین‌بخش این ساخته دست هنرمندانه عشایر است.
از محصولات موج‌بافی به‌عنوان روانداز، کرسی، پتو، سجاده، رختخواب و گاه برای چادر عشایر استفاده می‌شود؛ در سال‌های اخیر تنوع رنگی بالای پارچه‌ها در این هنر باعث شده که برخی از هنردوستان محصولات ساخته شده توسط هنرمندان این حوزه را به‌عنوان تزیینات استفاده کنند.
در سال‌های اخیر، به سبب واردات نمونه‌های مشابه از کشور چین، موج‌بافی بازار خود را از دست داده و در معرض فراموشی قرار گرفته است. در حال حاضر هنر موج‌بافی، از صنایع دستی کرمانشاه، همچنان به‌شکل بسیار محدود رواج دارد و برخی از اساتید کهنه‌کار در این حوزه هنرنمایی می‌کنند. بازار «چال حسن‌خان» و «فیض‌آباد» کرمانشاه از جمله بازارهایی هستد که همچنان می‌توانید صنایع دستی موج را در آن‌ها خریداری کنید.
لزوم احیای عاجل هنرهای سنتی
آنچه در این گزارش ذکر شد، صرفا ذکر نام و مشخصات کلی چند مورد از هنرهای سنتی در معرض فراموشی بود اما باید در نظر داشت که هنرهای سنتی بسیار دیگری نیز در خطر فراموشی قرار دارند که برخی از آن عبارت‌اند از:
- پیکرتراشی چوبی، آذربایجان غربی
- جاجیم پنبه‌ای، زنجان
- خرمهره‌سازی، قم
- شال‌بافی، گیلان
- حصیربافی، مازندران
- پلاس‌بافی، اصفهان
- چادرشب‌بافی، هرمزگان
- سفال‌گری فنوج، سیستان و بلوچستان
- سفره آردی، چهار محال و بختیاری
- چاقوسازی سنتی، کردستان
- چنگوم‌سازی، سمنان
- نواربافی آلاچیق ترکمن، استان گلستان
هرچند در سال‌های اخیر اقداماتی برای احیای این هنرهای سنتی صورت گرفته، واقعیت این است که تا زمانی که چرخه اقتصادی تولید تا فروش برای این هنرهای سنتی ایجاد نشود، امکان احیای واقعی آن‌ها مهیا نخواهد شد.
لازمه این امر، کاربردی کردن تولیدات سنتی و وارد کردن آن‌ها به جریان زندگی روزمره مردم است. بخشی از این مهم از طریق طراحی‌های نوآورانه و تلفیقی میسر است و بخشی دیگر نیاز به فرهنگ‌سازی و جلب توجه عمومی به اهمیت حفظ این هنرهای سنتی و تشویق عموم به استفاده از ساخته‌های هنرهای سنتی دارد.
نظر شما در خصوص وضعیت هنرهای سنتی در کشور چیست؟ فکر می‌کنید برای احیای صنایع دستی در آستانه فراموشی چه اقداماتی باید صورت بگیرد؟
دیدگاه