تالاب هامون جازموریان، حوضه‌ای آبریز در ایران

تالاب هامون جازموریان یا جَزْموریان حوضه‌ای آبریز و دریاچه‌ای به همین نام در مرز استان‌های سیستان و بلوچستان و کرمان در جنوب شرقی ایران قرار دارد. دلیل نام‌گذاری این منطقه به «جازموریان» این است که: پوشش گیاهی را در اصطلاح محلی جاز می‌نامند و فراوانی آن را موریان می‌گویند.

هامون جازموریان ۶۹ هزار و ۶۰۰ کیلومتر مربع مساحت دارد و از نظر تقسیم‌بندی قسمتی از حوضه مسدود میانی ایران محسوب می‌شود. نیمه غربی این حوضه ۳۵۶۰۰ کیلومتر مربع مساحت دارد که در استان کرمان واقع شده است و نیمه شرقی آن با مساحت ۳۴۰۰۰ کیلومتر مربع در استان سیستان و بلوچستان قرار دارد. در محدوده این تالاب دشت‌های جیرفت، فاریاب و رودبار جنوب در استان کرمان، و دشت‌های ایرانشهر، بمپور، سردگان، دلگان، سرتختی و اسپکه در استان سیستان و بلوچستان قرار دارند.

برخی از این دشت‌ها مانند دشت جیرفت و رودبار از مناسب‌ترین نقاط فلات ایران برای کشت گیاهان گرمسیری محسوب می‌شوند. این تالاب از طرف شمال به‌وسیله کوه شاه، جبال بارز از حوضه آبریز کویر لوت، و از طرف جنوب به‌وسیله بلندی‌های بشاگرد از حوضه آبریز دریای عمان و خلیج فارس جدا می‌شود. تقریبا ۳۴،۱۶۰ کیلومتر مربع از اراضی این حوضه را مناطق کوهستانی تشکیل می‌دهد، دشت‌ها و کوهپایه‌ها حدود ۳۲،۴۰۰ کیلومتر مربع و باتلاق‌ها و شوره‌زارها نیز حدود ۳۰۰۰ کیلومتر مربع باقی‌مانده را تشکیل می‌دهد. زمین‌های حوضه فاقد پوشش گیاهی مناسب هستند، همین موضوع باعث شده هنگام بارش، سیلاب‌های شدیدی به راه بیفتد و در نتیجه آب‌های حاصل از بارندگی در زمین کمتر نفوذ کند، فرسایش شدید خاک نیز از طرف دیگر ضررهای بسیاری به وجود می‌آورد.

میزان بارندگی سالانه در بلندی‌های شمال حوضه جازموریان بین ۵۰۰ تا ۶۰۰ میلی‌متر متغیر است، ولی در قسمت گسترده و پست جنوبی میزان بارندگی از حدود ۱۰۰ میلی‌متر در سال بیشتر نمی‌شود.

هلیل‌رود و رود بمپور وارد این باتلاق می‌شوند. از بلندی‌های بافت و رابر هلیل‌رود سرچشمه می‌گیرد و فقط در سال‌های پربارش از سد جیرفت سرریز کرده و پس از آبیاری مزرعه‌های جیرفت و رودبار به باتلاق می‌پیوندد. رود بپمور نیز از غرب بلوچستان به طرف مشرق باتلاق جریان می‌یابد.

آب تمام رودخانه‌ها و مسیل‌ها به هامون (دریاچه) جازموریان در حوضه آبریز جازموریان می‌ریزد. دو رودخانه دائمی هلیل‌رود و بمپور بخش زیادی از عمل زهکشی حوضه را انجام می‌دهند. علاوه بر این دو رودخانه، تعدادی آبراهه نیز وجود دارد که آب آن‌ها مستقیما داخل تالاب هامون جازموریان می‌شوند. ۹۱ رودخانه کوچک و بزرگ در این حوضه جریان دارد که بزرگ‌ترین آن‌ها هلیل‌رود است. حجم آب این رودخانه وابسته به ذوب شدن برف‌های انباشته شده در کوه‌های استان کرمان و بارش باران است. عواملی نظیر کمبود بارش‌های جوی و زیاد بودن درجه حرارت و میزان تبخیر، دیگر رودهای این حوضه را به‌شکل رودهای کم‌آب فصلی و خشک‌رود و مسیل درآورده است.

آب و هوای این منطقه شدیدا از ارتفاع از سطح دریا و عرض جغرافیایی تاثیر می‌پذیرد و جزو اقلیم‌های بیابانی محسوب می‌شود. بلندترین نقطه حوضه که در دیواره‌های کوهستانی شمال و شمال غرب آن قرار دارد، در ناحیه کوه شاه حدود ۴۴۰۰ متر از سطح دریا بلندی دارد، این ارتفاع در چاله جازموریان در ناحیه‌های مرکزی به حدود ۳۵۰ متر کاهش یافته و از آنجا دوباره در سمت جنوب بر ارتفاع زمین‌ها افزوده می‌شود تا جایی که به بلندی‌های بشاگرد خاتمه می‌یابد.

با وجود آن‌که حوضه آبریز جازموریان از نظر هیدرولوژیکی ایران قسمتی از حوضه آبریز مرکزی ایران است، ولی چون رطوبت نسبی انبوهی را از دریای عمان دریافت می‌کند، از نظر اقلیم‌شناسی از شرایط استثنایی و مستقل از نواحی مرکزی ایران برخوردار است به‌همین خاطر با وجود محدودیت بارندگی‌های جوی و گرمای طاقت‌فرسا و تبخیر سالانه بسیار زیاد (که در برخی ناحیه‌ها بیشتر از ۴۵۰۰ میلی‌متر است) این حوضه از امکانات مناسبی از نظر امکان مرمت و بازسازی و بهره‌برداری از منابع طبیعی تجدیدشونده برخوردار است و اصلا با حوضه‌های دیگر مرکزی ایران قابل مقایسه نیست. در حد فاصل استان‌های کرمان و سیستان و بلوچستان در قسمت مرکزی حوضه آبریز جازموریان حفره‌ای به‌شکل بیضی وجود دارد که مقصد تمام آب‌های سطحی این حوضه به طرف آن جریان داشته و به آن هامون یا دریاچه جازموریان گفته می‌شود.

وسعت هامون جازموریان در فصل‌های گوناگون سال به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای فرق دارد و به‌طور معمول در اواخر تابستان یا اوایل پاییز خشک می‌شود و چون دریاچه کم شیب است، کوچک‌ترین تغییر در حجم آبِ آن، سبب منعکس شدن آن در سطح وسیعی می‌شود.

در مواقع پرآبی، تالاب هامون جازموریان مساحت تقریبی ۳۳۰۰ کیلومتر مربع، و طول ۱۰۰ کیلومتر و عرض بیشتر از ۴۵ کیلومتر پیدا می‌کند. خلاف دیگر هامون‌های بسته درونی ایران، آب این تالاب به خاطر فرورفتن آب و ساکن نماندن آن در دریاچه، زیاد شور نیست. قلوه‌سنگ و لایه‌های شنی و آهکی بستر دریاچه را تشکیل داده که باعث کمک در نفوذ آب به منابع آب‌های زیرزمینی می‌شود.

منطقه دریاچه که سواحل آن دایما در حال تغییر است، زمین‌های باتلاقی و لجن‌زار دارد، گیاهان آن اندک بوده و تنها برخی تپه‌های پوشیده از بوته و خار در آن مشاهده می‌شود. تالاب هامون جازموریان بر اساس تحقیق‌‌های زمین‌شناسان، در دوره‌های اخیر زمین‌شناسی بسته شده‌است و آب رودخانه‌های هلیل‌رود و بمپور قبل از آن به دریای عمان ریخته می‌شده که به همین سبب نمک‌های دریاچه شسته شده و آب دریاچه شیرین شده است. به خاطر فرو رانش پوسته اقیانوسی عمان در شمال مکران، چین‌خوردگی زمین رخ داده که باعث مسدودیت منطقه و تبدیل شدن آن به‌صورت هامون کنونی است، نهایتا رودخانه‌های هلیل‌رود و بمپور مکان تازه‌ای را برای آب‌های خود پیدا کرده و دریاچه جازموریان را شکل داده‌اند.

آثار زندگی دوران باستان و پیش از میلاد در پیرامون جازموریان به چشم می‌خورد که تپه باستانی در روستای زیارت میرمقداد وجود دارد و یکی از نشانه‌های حیات در دوران باستان و محلی پیشرفته در جازموریان بوده که قلعه‌های کارگاهی اطرافش نیازهایش را تامین می‌کرده است.