روزشمار: ۷ مهر؛ ولادت دانشمند برجسته «بهاءالدين عاملی» معروف به «شيخ بهایی»

«بهاءالدین محمدبن حسین عاملی» معروف به شیخ بهایی در ۲۶ ذی‌الحجه سال ۹۵۳ قمری در بعلبک لبنان به دنیا آمد. او حکیم، فقیه، عارف، منجم، ریاضی‌دان، شاعر، ادیب، مورخ و دانشمند نامدار قرن دهم و یازدهم هجری است که در دانش‌های فلسفه، منطق، هیئت و ریاضیات تبحر داشت و در تمامی آن‌‏ها كتبی را به رشته تحرير درآورد. در حدود ۹۵ کتاب و رساله از او در سیاست، حدیث، ریاضی، اخلاق، نجوم، عرفان، فقه، مهندسی و هنر و فیزیک بر جای مانده است. به پاس خدمات وی به علم ستاره‌شناسی، یونسکو در سال ۲۰۰۹، مصادف با سال نجوم، نام وی را در لیست مفاخر ایران ثبت کرد.

وی از شاگردان شهيد ثانی و یکی از علمای بزرگ شيعه و از افتخارات جهان اسلام است و در طول حيات پربار خويش، مسافرت‌‏های زيادی به نقاط مختلف جهان داشت و از محضر اساتيدی برجسته در رشته‌‏های گوناگون استفاده کرد. وی اولين كسی است كه یک دوره فقه غيراستدلالی به زبان فارسی نوشت.

از صفات بارز شيخ بهايى بی‌اعتنايى به دنيا و دوری از رياكاری است. از شاگردان او می‌‏توان به ملاصدرا، ملامحمد تقی مجلسی و محقق سبزوارب اشاره کرد. شيخ بهايى ده‌‏ها اثر ارزنده از خود به‌جای گذاشته است كه: كشكول، اسرارالبلاغه، اِثنی عشريات خمس، اربعين حديثا، جامع عباسب، عين‌الحيوة، بحرالحساب و... از آن جمله‏‌اند. آثار علمی و مهندسی شيخ بهایی را می‌توان در جای‌جای اصفهان مشاهده کرد.

شیخ بهایی در سال ۹۹۵ قمری بنا به نسخه‌ای که در قزوین با خط خود او نوشته شده است، به ایران مهاجرت کرد و در آن زمان تنها سیزده سال داشت. پدرش «عزالدین حسین عاملی» به خاطر اذیت شیعیان آن منطقه توسط دولت عثمانی از یک سو و دعوت شاه تهماسب صفوی برای حضور در ایران، به سوی ایران رهسپار شد و چون به قزوین رسید و آن شهر را مرکز دانشمندان شیعه یافت، در آنجا ماند و بهاءالدین به شاگردی پدر و دیگر دانشمندان آن عصر مشغول شد. وقتی او ۱۷ ساله بود (۹۷۰ ق)، پدرش به شیخ‌الاسلامی قزوین به توصیه «شیخ علی منشار» از سوی شاه تهماسب منصوب شد. ۱۴ سال بعد، در ۹۸۴ قمری، پدر شیخ برای زیارت خانه خدا از ایران خارج شد اما در بحرین درگذشت. شیخ بهایی در قزوین زبان پارسی آموخته و به‌مدت سی سال در این شهر پرورش یافته و شاگردان زیادی پرورش داد.

شخصیت علمی و ادبی و اخلاق و پارسای او باعث شد تا از ۴۳ سالگی شیخ‌الاسلام اصفهان شود و در پی انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان در ۱۰۰۶ قمری، از ۵۳ سالگی تا آخر عمر منصب شیخ‌الاسلامی پایتخت صفوی را در دربار مقتدرترین شاه صفوی، شاه عباس بزرگ برعهده داشته باشد.

شیخ در فاصله سال‌های ۹۹۴ تا ۱۰۰۸ قمری سفرهایی زیادی به خارج از قلمروی صفویه داشت. این سفرها برای زیارت، سیاحت، دانش‌اندوزی و همچنین به گفته برخی مورخان به سفارت سیاسی بوده است. مکه، مصر و شام از جمله مقاصد این سفرها بوده‌اند.

شيخ بهایی در ۱۲ شوال ۱۰۳۰ قمری پس از یک بيماری چندروزه در اصفهان درگذشت و بنابر وصیت خودش پیکر او را به مشهد بردند و در کنار آرامگاه علی‌بن موسی‌الرضا جنب موزه آستان قدس به خاک سپردند. امروزه آرامگاه وی بین مسجد گوهرشاد و صحن آزادی و رواق امام خمینی در رواقی که به یاد او نام‌گذاری شده قرار دارد.

نمونه‌ای از اشعار شیخ بهایی

همه روز روزه رفتن، همه شب نماز کردن همه ساله حج نمودن، سفر حجاز کردن

ز مدینه تا به مکه، به برهنه پای رفتن دو لب از برای لبیک، به وظیفه بازکردن

به معابد و مساجد، همه اعتکاف جستن ز مناهی و ملاهی، همه احتراز کردن

شب جمعه‌ها نخفتن، به خدای راز گفتن ز وجود بی‌نیازش، طلب نیاز کردن

به خدا قسم که آن را، ثمر آن‌قدر نباشد که به روی ناامیدی در بسته بازکردن

مهارت وی در ریاضی و معماری و مهندسی معروف بوده و از مهم‌ترین خدمات شیخ بهایی در رونق بخشیدن به شهر اصفهان تعیین سمت قبله مسجد شاه اصفهان است. این قبله‌یابی که با استفاده از ابزارهای آن زمان صورت پذیرفته هفت درجه با جهت واقعی قبله اختلاف دارد.

تقسیم آب زاینده‌رود به محلات اصفهان و روستاهای مجاور رودخانه، ساخت گلخن گرمابه‌ای که هنوز در اصفهان مانده و معروف به حمام شیخ بهایی است، طراحی منارجنبان اصفهان که هم‌اکنون نیز پا برجاست و به او نسبت داده می‌شود. همچنین طرح‌ریزی کاریز نجف‌آباد-اصفهان به نام قنات زرینکمر (یکی از بزرگ‌ترین کاریزهای ایران) و معماری مسجد شاه اصفهان و مهندسی حصار نجف و شاخص تعیین اوقات شرعی (ساعت آفتابی در مغرب مسجد شاه) به او نسبت داده می‌شود.

بنا به روایتی شیخ بهایی را احتمالا بنیان‌گذار تهیه نان سنگک، حلواشکری و فرنی می‌دانند.

در تقویم سال‌نمایی که توسط کمیته نانوایان تهران که در ۱۹ اردیبهشت سال ۱۳۲۶ شمسی در تهران چاپ شده در رابطه با تاریخچه و چگونگی پیدایش نانوایی و نان سنگک این‌گونه آمده است:

شاه عباس برای رفاه حال طبقات تهی‌دست و لشگریان خود که غالباً در سفر احتیاج به نان و خورش موقت و فوری داشتند و لازم بود به هر شهری می‌رسند نانواهایی باشند که بتوانند به قدر مصرف سربازان نان تهیه کنند و غذایی باشد که خورش نان قرار دهند، درصدد چاره برآمد. وی حل این مشکل را از «شیخ بهایی» که از علما و دانشمندان ایران بود خواست. شیخ بهایی با تفکر و تعمق تنور سنگکی را ابداع کرد. این اختراع که با دقت و هوشیاری طرح و عملی شده است، به‌قدری کامل و دقیق است که پس از گذشت چند صد سال هنوز به همان صورت اولیه مورد استفاده و نانی که از تنور سنگکی به دست می‌آید، بهترین نان است. در اجرای این کار دستور داده می‌شود که روی توری مقداری ریگ و سنگ‌ریزه بریزند و در زیر آن آتش پرحجمی روشن کنند تا ریگ‌ها کاملاً داغ شوند و آنگاه خمیر نان را با دست در روی تخته‌ای پهن کرده و در روی سنگ‌های داغ قرار دهند تا بپزد.

حمام شیخ بهایی

حمام شیخ بهایی مربوط به دوره صفوی است و در اصفهان، خیابان عبدالرازق، کوچه شیخ بهائی واقع شده است. این اثر در تاریخ ۲۹ تیر ۱۳۷۷ با شماره ثبت ۲۰۶۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. حمام شیخ بهایی معروف‌ترین حمام شهر اصفهان، توسط شیخ بهائی در سال ۱۰۲۵ قمری در عهد شاه‌عباس، طراحی و ساخته شده است. حمامی تاریخی که میان مسجد جامع و هارونیه در بازار کهنه، نزدیک بقعه معروف به «درب امام» واقع شده است. به واسطه ویژگی منحصربه‌فرد خود با افسانه‌ها و داستان‌های گاهی متناقض آمیخته شده است.

مردم اصفهان از دیرباز عقیده داشته‌اند که گلخن (آتش‌خانه) این گرمابه را شیخ بهایی چنان ساخته که با شمعی گرم می‌شد و در زیر پاتیل گلخن، فضای تهی تعبیه کرده و شمعی افروخته در میان آن گذاشته و آن فضا را بسته بود و شمع تا مدت‌های زیاد همچنان می‌سوخت و آب حمام به‌وسیله آن گرم می‌شد.

جدی‌ترین نظریه در باب سوخت این گرم‌خانه، سیستم سفالینه لوله‌کشی زیرزمینی هست که حد فاصل آبریزگاه مسجد جامع و این حمام وجود داشته که احتمالاً با روش مکش طبیعی گازهایی چون متان و اکسیدهای گوگردی به مشعل خزینه حمام هدایت می‌شده و به‌عنوان منبع گرما در مشعل می‌سوخته یا اینکه مستقیماً این گازها را از مواد زاید دفع شده در خود حمام جمع‌آوری می‌کردند و مورد استفاده قرار می‌دادند. همچنین بنا بر صحبت ساکنان قدیمی محله، در پشت گرمخانه مردابی دست‌ساز موجود بوده که آب فاضلاب به آن جاری بوده و می‌توان این احتمال را داد که گاز مورد نیاز از این مرداب دست‌ساز تأمین می‌شده است.

در ارتباط با شمع ساخته شده به دست شیخ بهایی هیچ‌گونه اطلاعاتی در دست نیست به‌جز اینکه از جنس طلا بوده که احتمالاً همین عامل باعث سرقت آن شده است. به‌طور خاص در ۱۰۰ سال اخیر با بی‌توجهی و تغییر کاربری بخش‌هایی از فضای گرمخانه و الحاق شدن عناصر جدید، شناسایی و درک فضاها و سیستم سنتی گرمایش گرمخانه غیرممکن شده است.

گرماخانه شیخ بهایی دارای دو رختکن حمام که رختکن بزرگ متعلق به مردان و رختکن کوچک متعلق به زنان است تشکیل شده است و دارای استخر و تعداد خزینه و آب‌انبار هست.

بخش استخر آن اکنون در تصرف بخش خصوصی هست و به‌عنوان کارخانه ریسندگی استفاده می‌شود. تا ۲۰ سال پیش همچنان این بنا به‌عنوان حمام استفاده می‌شده تا سرانجام تعطیل شده و بعد از ۱۰ سال رها شدن در اختیار سازمان میراث فرهنگی قرار گرفت.

خانه تاریخی شیخ بهایی

خانه منسوب به شیخ بهایی، در غرب مسجد جامع اصفهان قرار گرفته و بنابر شواهد مختلف و منابع تاریخی، متعلق به عمه شاه عباس بوده که بعد از فوتش به شیخ بهایی داده شد. این خانه هم‌اکنون در قدیمی‌ترین بخش بافت تاریخی اصفهان، در محدوده معروف به بافت سلجوقی قرار دارد و طبق گمانه‌های باستان‌شناسان، این خانه و مسجد جامع روی بقایای روستایی متعلق به دوران قبل از اسلام جای گرفته است. خانه شیخ در سال ۱۳۵۷، در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و در سال ۱۳۷۸، از سوی سازمان میراث فرهنگی به‌عنوان زیباترین خانه تاریخی آسیا و اقیانوسیه معرفی شد. این خانه الگویی برای خانه‌های تاریخی اصفهان بوده که خانواده جلالی ساکنان فعلی آن، هم به‌عنوان بهترین پاسداران میراث فرهنگی معرفی شدند.

جشنواره شیخ بهایی

از سال ۱۳۸۳، شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان جشنواره‌ای به نام شیخ بهایی برگزار می‌کند. موضوع این جشنواره فن‌آفرینی و کارآفرینی است و برگزارکنندگان آن معتقدند شیخ بهایی نمادی از کارآفرینی است. چون شیخ بهایی در عصر خود دانش را به فناوری تبدیل کرد و خدمات ارزشمند علمی، فرهنگی و عمرانی از خود به یادگار گذاشت.

در همین روز:

• سقوط هواپیمای حامل جمعی از فرماندهان جنگ (کلاهدوز، نامجو، فلاحی، فکوری، جهان آرا) (۱۳۶۰ شمسی)
• كشف بزرگ‌ترين ميدان نفتی ايران با ظرفيت ۲۶ ميليارد بشكه در حوالی اهواز (۱۳۷۸ شمسی)
• روز آتش‌نشانی و ايمنی
• پايان جنگ دوم ايران و روس با شكست «عباس ميرزا» وليعهد فتحعلی‌شاه قاجار (۱۲۴۲ قمری)
• وقوع نبرد خونين بين سپاهيان آلمان و بلژیک در جريان جنگ جهانی اول (۱۹۱۴ میلادی)
• روز استقلال «عمان» از استعمار انگلستان (۱۹۲۰ میلادی)
• درگذشت «ادوين هابل» منجم و اخترشناس معروف آمريكایی (۱۹۵۳ میلادی)
• اسپیس‌اکس یک شرکت تولیدکننده محصولات صنایع هوافضایی تجاری در آمریکا، فالکن ۱ را به‌عنوان اولین فضاپیمای تجاری برای قرار گرفتن در مدار زمین به فضا شلیک کرد. (۲۰۰۸ میلادی)