جمعیت جهان در طول تاریخ بشریت چه تحولاتی داشته است

سوال مشترکی که همواره ذهن بشر را درگیر خود کرده، در مورد جمعیت بشر در طول تاریخ بوده است. مخصوصاً این‌که تاکنون چند نفر و چه زمانی در این کره خاکی زندگی کرده‌اند.

مطالعات علمی نشان می‌دهد که جمعیت جهان در طول تاریخ و نیز ادوار مختلف شکل‌گیری و توسعه‌ی زمین، به طور قابل ملاحظه‌ای تغییر کرده است. زمانی رشد جمعیت زمین آرام و ثابت بود اما طی قرن گذشته، این میزان با چنان افزایشی روبه‌رو شده که نگرانی‌های زیادی را برانگیخته است.

انسان‌های عهد باستان

محققان بر این باورند که جمعیت بشری در حدود ۳ میلیون سال قبل شروع به رشد کرد اما با حضور «شکارچیان گردآورنده»، میزان جمعیت در همان مقدارِ کم، باقی ماند. جامعه‌ی شکارچیان گردآورنده یا Hunter-gatherer، جامعه‌ای است که اصلی‌ترین روش معیشت آن تغذیه‌ی مستقیم از گیاهان خوراکی و حیوانات حیات‌وحش است. این جامعه در جستجوی گیاه و در پی شکار حیوان است و تلاش مهمّی در پدید آوردن کشتزار یا اهلی کردن حیوانات نمی‌کند. بیش از هشتاد درصد از غذای این جامعه از طریق جمع‌آوری فراهم می‌شود. در واقع، حدوداً ۱۳۰ هزار سال پیش از میلاد مسیح، جمعیت بشر، قریب به ۲۰۰ هزار نفر بود که عمدتاً ساکن قاره آفریقایی بودند که اکنون می‌شناسیم. همچنین این دوره، همزمان با زمانی بود که انسان‌ها در پی تغییرات آب و هوایی و نیز آغاز خشکسالی، شروع به مهاجرت از نواحی شرقی به دیگر مناطق آفریقایی کردند. کمبود باران موجب شد تا انسان‌های اولیه در جستجوی آب به دیگر مکان‌های زمین بروند که نتیجه‌اش پراکنده شدن جمعیت آنان بود. در ابتدا، سه گونه از انسان وجود داشت. در حوالی ۱۰ هزار سال پیش از میلاد مسیح، جمعیت جهان، به طور قابل ملاحظه‌ای بیشتر از قبل شده بود. طی این سال‌ها، زمین خانه‌ی حدوداً سه میلیون نفر بود. در طول دوره‌ای ۱۰۰ هزار ساله، دو گونه از بشر به دلیل تغییرات آب‌وهوایی منقرض شدند. این تغییرات جوی، در پی فوران عظیم آتشفشانی رخ داد که با تشکیل ابر بر فراز آسمان، موجب وقوع زمستانی یک‌ساله شد. در ابتدا «نئاندرتال‌ها» از بین رفتند و پس از آن، نسل «انسان فلورسی» یا همان هابیت‌ها منقرض شد. بعد از انقراض این دو گونه، نسل «انسان خردمند» یا هومو ساپینز به حیات خود ادامه داد که تنها گونه‌ی زنده از انسان‌ها بر روی زمین نیز به شمار می‌رفت. از آنجایی که زمستان تمامی نداشت و جمعیت بشر نیز رو به افزایش بود، انسان‌ها بار دیگر تصمیم گرفتند در اقصی نقاط جهان سکنی گزینند. گفته می‌شود که آنان ابتدا به قاره آسیا رسیدند و ۳۰ هزار سال بعد، به استرالیا رفتند. مهاجرت‌های بشر تا کشف اروپا و آمریکا نیز ادامه داشت. بعد از تغییرات گسترده، بالاخره انسان، کشاورزی را کشف کرد.

اولین انقلاب کشاورزی

تا ۶۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح، جمعیت بشر به ۱۰ میلیون نفر رسیده بود که دلیل اصلی‌اش، وقوع اولین انقلاب کشاورزی عنوان می‌شود. این دوره، دوره‌ای است که انسان‌ها توانستند کنترل محصولات کشاورزی و حیوانات را در دست گیرند. آنان به تدریج توانستند سبک زندگی «شکار و گردآوردی» را کنار گذاشته و در روستاها و دیگر مناطق ثابت، سکنی گزینند. این دوره، درست پس از تجربه‌ی سخت عصر یخبندان فرا رسیده بود. طبق شواهد، اولین انقلاب کشاورزی در حوالی «هلال حاصلخیز» شکل گرفت. هلال حاصلخیز، نام یک بخش تاریخی از خاورمیانه و در برگیرنده‌ی بخش‌های خاوری دریای مدیترانه، میانرودان و مصر باستان است. امروزه، مردم‌شناسان بر این باورند که یک انقلاب کشاورزی دیگر مقارن با اولین انقلاب کشاورزی در آسیا و آمریکای جنوبی نیز رخ داده است. طی چند هزار سال بعد از این دوره، انسان‌ها به اهلی کردن گاو، گوسفند، اسب، ماکیان و نیز کشت گندم، ذرت، برنج، سیب‌زمینی و موز پرداختند. تهیه‌ی لبنیات، پرداختن به دکوراسیون و زیبایی خانه و احداث ساختمان‌های آجری نیز کم‌کم در زندگی بشر پدیدار شد. سپس با وجود برقراری امنیت و آسایش کافی، زمینه برای رشد مجدد جمعیت فراهم شد. از آنجایی در پی جابه‌جایی‌های مکرر انسان، غذا بیشتر و خطرات کمتر شده بود، جمعیت بشر، بیش از پیش شروع به رشد دوباره کرد. در ۲۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح، جمعیت انسان‌ها به ۵۰ میلیون نفر رسیده بود که این میزان تا سال «صفر» یعنی همزمان با میلاد مسیح، تا چهار برابر افزایش یافت. اگر این انقلاب (کشاورزی) رخ نداده بود، پیشرفت‌های فناوریِ امروز، حاصل نمی‌شد.

انقلاب صنعتی

علیرغم وجود بیماری‌هایی مانند آبله و طاعون خیارکی، جمعیت بشر تا سال ۱۸۰۴، به یک میلیارد نفر رسید. این اتفاق چگونه به وقوع پیوست؟ ظهور امپراتوری روم، همزمان با طلوع مسیحیت، زمینه را برای رشد و نمو ساختار سیاسی و اقتصادی و نیز رشد و ادامه‌ی حیات بشر در پی آن را فراهم کرد. بیگاری کشیدن از انسان‌ها در این دوره، برای منافع عده‌ای خاص یا طبقه ممتاز جامعه که عمدتاً به منابعی مانند غذا دسترسی داشتند، بسیار معمول شد. این روال تا زمان انقلاب صنعتی ادامه داشت. البته برخی بر این باورند که کار اجباری هنوز هم در برخی کشورها دیده می‌شود. انقلاب صنعتی بین سال‌های ۱۷۶۰ تا ۱۸۲۰ به وقوع پیوست که نحوه‌ی اشتغال انسان را به‌کلی تغییر داد. این انقلاب، شیوه‌ی تولید دستی را به تولید ماشینی تغییر داد. انسان‌ها شدروع به بهره‌گیری از قدرت آب و استفاده از آن برای تهیه‌ی نیروی بخارِ مورد نیاز ماشین‌های خود کرد ند. کارخانه‌های بسیاری ساخته شدند که عمدتاً به تولید پارچه و منسوجات می‌پرداختند. این دوره از تاریخ، زمانی بود که رشد جمعیت، بار دیگر جان تازه‌ای گرفت. سطح رفاه زندگی، طی انقلاب صنعتی بسیار افزایش یافت؛ به‌ طوری‌ که پیش از این زمان، بشر چنین پیشرفتی در افزایش درآمد و فزونی رفت‌وآمد به چشم خود ندیده بود. این پیشرفت‌ها موجب کاهش هزینه‌ی غذا، پوشاک و نیز مایحتاج خانوار شد. انقلاب صنعتی، شالوده و بنیان نظام سرمایه‌داری امروز را تشکیل داد. اگرچه این انقلاب، نقطه‌ی عطفی در توسعه‌ی زندگی بشر محسوب می‌شود، اما نباید مشکلات و نقاط تاریک آن را نیز نادیده گرفت. سطح رفاه زندگی تمامی انسان‌ها، به‌ طور برابر طی انقلاب صنعتی بهتر نشد و طبقه‌ی کارگر و جمعیت روستانشین، کماکان از گرسنگی و محیط ناسالم زندگی رنج می‌بردند. در این زمان، بیماری‌های سل، حصبه و وبا در مناطق شهری بسیار رایج شد.

بهبود بهداشت همگانی و علم پزشکی

جمعیت جهان تا سال ۱۹۲۷ به ۲ میلیارد نفر رسید و این افزایش جمعیت، عمدتاً ناشی از رشد سطح بهداشت همگانی بود. شیوع بیماری‌های مختلف طی انقلاب صنعتی، موجب پیشرفت و بهبود وضعیت بهداشت عمومی شد. در این میان، فراگیر شدن بیماری وبا، نقشی اساسی در توسعه بهداشت و علم پزشکی ایفا کرد. شیوع بیماری وبا در دوران انقلاب صنعتی، موجب شد تا توجهات به سمت بهبود شرایط تنفسی جلب شود. همچنین تصمیم بر این شد که قبرستان‌ها را به دور از محل زندگی افراد بسازند. با امضای «لایحه‌ی بهداشت همگانی» در سال ۱۸۴۸، تعبیه‌ی سیستم فاضلاب نیز در خانه‌ها و شهرها رواج یافت. این موضوع، وضعیت بهداشت شهرها را بهبود بخشید. در همین زمان، بهره‌گیری از واکسیناسیون نیز رایج شد که به از بین رفتن بیماری آبله کمک شایانی کرد. تا سال ۱۸۵۱، واکسیناسیون اجباری بود و تا سال ۱۸۷۰، دولت‌ها یک سیستم ثبت نامی با دفاتر مخصوص برای واکسیناسیون راه‌اندازی کردند. در ادامه، لایحه‌های دیگری نیز امضا شدند که به بهبود وضعیت جمع‌آوری زباله و دفع آن، خدمات آب‌رسانی عمومی و پیشگیری از ابتلا به بیماری‌هایی که از نیش حشرات منتقل می‌شد، کمک کرد. همچنین گزارش ابتلا به بیماری‌های عفونی نیز در این دوران اجباری اعلام شد تا در صورت تشخیص صحیح بیماری، اقدامات پیشگیرانه مانند قرنطینه اتخاذ شود. جمعیت بشر به‌ طور تصاعدی رو به افزایش بود. جمعیت جهان تا سال ۱۹۵۹ به ۳ میلیارد و تا سال ۱۹۸۷ به ۵ میلیارد نفر رسید. امروز، جمعیت دنیا بیش از ۷ میلیارد نفر است.

مصرف بی‌رویه منابع و ذخایر

اندازه‌ی زمین دیگر پاسخگوی جمعیت انسان‌ها نیست. محیط‌زیست، میزان محدودی از منابع شامل غذا، مکان و انرژی برای استفاده‌ بشر دارد. هم‌اکنون نیز رشد جمعیت، صدمات زیادی بر این منابع وارد آورده است. تا اواسط دهه‌ی ۹۰ قرن بیستم، ۸۰٪ از خشکی‌های زمین توسط انسان احاطه شده بود. انقراض گونه‌ها مختلف حیوانات، ۴۸ برابر بیشتر از حد طبیعی خود شده و ۷۰٪ از آب شیرین موجود، در مصارف آبیاری استفاده شده است. امروزه، دنیا با کمبود آب و غذا مواجه است. بشر در گذشته، هرگز با این میزان کمبود، مواجه نشده بود. آب و غذا هر دو به یکدیگر وابسته‌اند و بدون وجود آب، نمی‌توان غذا تهیه کرد. هنوز هم در دنیا مناطقی وجود دارد که مردم به آب کافی و سالم دسترسی ندارند و ۷۰۰ میلیون نفر نیز از فقر و کمبود غذا رنج می‌برند. وضعیت نابسامان آب و غذا، تأثیر بدی بر شرایط معیشت کسانی که در فقر زندگی می‌کنند، داشته است. این موضوع، چالش‌هایی بر سر راه دولت‌های مختلف در اتخاذ سیاست مناسب و نیز فراهم آوردن شرایط برابر، در دسترسی به منابع قرار می‌دهد.

رشد جمعیت در آینده

انتظار می‌رود، بخش عمده رشد جمعیت آینده، در کشورهای کمتر توسعه‌ یافته‌ای مانند کشورهای آسیایی، آمریکای لاتین و آفریقا صورت گیرد. این پیش‌بینی بدین سبب است که انتظار می‌رود سطح زندگی در مناطق یاد شده، در آینده بهبود یابد. طبق برآوردهای انجام شده، جمعیت جهان تا سال ۲۰۵۰، به ۹ میلیارد نفر خواهد رسید. این افزایش بسیار بالای جمعیت، سوالاتی را در زمینه گنجایش زمین برای انسان‌ها ایجاد می‌کند. منظور از گنجایش، توانایی زمین در پاسخگویی به نیاز بشر و گونه‌های خاص دیگر در تهیه منابع است. در این میان، یک چیز قطعی است؛ ظرفیت و گنجایش زمین رو به اتمام است و طی مدت زمانی کوتاه، دیگر پاسخگوی نیازهای بشر نخواهد بود. اگر بشر می‌خواهد نسلش منقرض نشود، این رشد نامحدود جمعیت باید متوقف شود.