پرنده ای که جز ایران، در هیچ‌جا نیست

زاغ بور ایرانی (Iranian ground jay) با نام علمی «Podoces pleskei» که به زاغ کویری نیز شهرت دارد، پرنده‌ خاصی از راسته گنجشک‌سانان و تیره کلاغ‌ها است که تنها حدود ۲۴ سانتی‌متر طول دارد. زیستگاه این پرنده کوچک زیبا فقط بخش مرکزی فلات ایران است و به جهت بومی بودن، آن را نماد شهر کرمان معرفی می‌کنند.

علاوه بر استان کرمان، نواحی بیابانی و نیمه بیابانی کشور و استان‌هایی چون سمنان، اصفهان، تهران، یزد، خراسان رضوی، خراسان شمالی، خراسان جنوبی، فارس و سیستان و بلوچستان را نیز از جمله اقلیم‌هایی می‌دانند که زاغ بور ایرانی در آن زندگی می‌کند. در سال‌های اخیر، گفته شد که در مناطقی از افغانستان نیز این پرنده را دیده‌اند؛ اما از آن جایی که زاغ بور تمایلی به پرواز در مسافت‌های طولانی ندارد، این ادعا هنوز تایید نشده است.

کتاب راهنمای صحرایی پرندگان ایران به قلم «جمشید منصوری»، زیستگاه پرنده اندمیک ایران را این‌گونه معرفی می‌کند:

اين پرنده در مناطق استپی، بيابانی، بيابان‌های ماسه‌ای با گياهان پراكنده و دشت‌های پوشيده از گياه قيچ به سر برده و لابه لای بوته‌ها آشيانه می‌سازد. تنها پرنده بومی و اندمیک در ايران بوده و اخيرا، پراكندگی‌اش وسعت بيشتری يافته است.

_{منبع عکس: yjc؛ عکاس: نامشخص}

رنگ روشن پرهای زاغ بور، لقب بور را برای وی به ارمغان آورده است؛ ازاین‌رو، این پرنده با نام‌های «بور زاغ» یا «بور مرغ» نیز شناخته می‌شود. پر‌ها و بال‌های زاغ بور به رنگ نخودی و دم و منقار این پرنده، سیاه‌رنگ است. بین چشم و انتهای نوک پرنده و بالای سینه آن نیز لکه‌ای سیاه به چشم می‌خورد. بال‌های نخودی نارنجی زاغ بور نیز به نوارهای سفید مزین شده است. جمشید منصوری درباره ویژگی‌های ظاهری زاغ بور، در کتاب خود چنین می‌نویسد:

اين پرنده ۲۴ سانتيمتر طول دارد و شبيه هدهد، اما بدون تاج سر است. منقار، بلند با اندكی خميدگی رو به پايين و بال‌ها پهن است. رنگ پر و بال نخودی مايل به قهوه‌ای است؛ صورت كمرنگ‌تر است و از قاعده منقار تا چشم‌ها لكه سياه رگه مانند دارد و نيز لكه سياه بزرگی در بالای سينه‌اش ديده می‌شود.

بال‌ها، سياه با دو نوار بالی سفيد است كه در پرواز مشخص می‌شوند. این پرنده، بسيار فريبكار است، به‌طور تصادفی بالای بوته‌های قيچ نشسته و دمش را اندكی به‌صورت پره مانند نگه می‌دارد. بيشتر روی زمين راه رفته و به سرعت می‌دود، تا از مقابل ديدگان پنهان شود. تا حدودی شبيه چكاوک هدهدی است.

«اکبر همدانیان» نیز که سال‌ها درباره زاغ بور مطالعه و تحقیق داشته است، عقیده دارد که مثلث سیاه‌رنگ زیر گلوی زاغ ایرانی، با سن پرنده ارتباط مستقیم دارد. در واقع، این لکه سیاه رنگ، پس از بلوغ پدیدار می‌شود. او دراین‌باره می‌گوید:

يكی از كارشناسان كه بيشتر با فرانسوی‌ها كار كرده و البته بيشتر مطالعاتش اطراف زاهدان انجام شده است، عقيده داشت که زير گونه‌ای از زاغ بور وجود دارد كه فاقد مثلث سياه رنگ زير گلو است. به عبارت ديگر، اين كارشناس معتقد بود كه دو نوع زاغ بور وجود دارد، يكی با مثلث سياه زيرگلو و ديگری بدون آن، در واقع اين طور نيست؛ در پرنده نابالغ، مثلث تيره رنگ ديده نمی‌شود.

_{منبع عکس: tehrantimes؛ عکاس: نامشخص}

رنگ بور یا در واقع نخودی زاغ ایرانی کاملا با محیط زندگی‌اش تطابق دارد و او به‌سادگی می‌تواند با استتار در محیط، خود را از دید شکارچیان بیابان‌های مرکزی ایران پنهان کند. از سوی دیگر، زاغ بور به‌واسطه تعلق به تیره کلاغ‌ها، بسیار پرنده باهوشی است و با این زیرکی ذاتی، نه‌تنها از دست شکارچیان به‌سادگی فرار می‌کند، بلکه از نگاه گردشگران و عکاسانی که برای پرنده‌‌نگری و گرفتن عکس به بیابان‌های فلات مرکزی می‌روند نیز خود را پنهان می‌سازد.

علاوه بر این، زاغ بور پرنده‌ای به اصطلاح «زمین‌زی» به حساب می‌آید و اغلب، روی زمین حرکت می‌کند؛ به عبارت دیگر، این پرنده، پاهای قوی دارد و بنابراین در هنگام خطر، به سرعت می‌دود و خود را از مهلکه نجات می‌دهد.

ویژگی دیگر زاغ بور که آن را از سایر گونه‌های مشابه متمایز می‌کند، صدای منحصربه‌فرد و آهنگین این پرنده است. بسیاری از طبیعت‌گردان و علاقه‌مندان کنجکاو، ساعت‌ها در انتظار می‌مانند تا آواز دلنشین زاغ بور ایرانی را از نزدیک گوش کنند. بنا بر مشاهدات و شنیده‌های موجود، این صدای آهنگین در فصل جفت‌گیری، شنیدنی‌تر و جذاب‌تر به نظر می‌رسد.

_{منبع عکس: ebird؛ عکاس: نامشخص}

رفتار زاغ بور بسیار عجیب و غریب و جالب‌توجه است. برخی از انواع این پرنده، بیشتر اوقات در حال دویدن است و با دیدن انسان یا خودرو، بر سرعت خود می‌افزاید و فرار می‌کند؛ البته، اگر احساس خطر بیشتری بر این پرنده مستولی شود، پرواز کوتاه و سریعی نیز خواهد داشت.

برخی دیگر از زاغ‌ها، چندان از انسان‌ها نمی‌ترسند و با رعایت فاصله ایمنی و زیر نظر گرفتن کامل انسان‌های اطراف، به کارهای روزمره خود می‌پردازند. گفته می‌شود که پرنده در حالی که کاملا مراقب رفتارهای انسان است، مرتب روی زمین راه می‌رود و دانه‌ها را با منقار قوی خود جمع می‌کند؛ ظاهرا، تعدادی از آن‌ها را می‌خورد و مقدار دیگری از دانه‌ها را با خود حمل می‌کند و به‌جای دیگری انتقال می‌دهد.

پرنده زیرک بر اساس مشاهدات، پس از چند قدم سریع، چاله‌های کوچکی با فواصل نامعین حفر و دانه‌ها را در آنجا دفن می‌کند. بعد از کمی استراحت در هنگام ظهر، فعالیت خود را از سر می‌گیرد و تا غروب آفتاب، چندین بار عمل ذخیره‌سازی دانه‌ها را تکرار می‌کند. رفتار پنهان کردن زاغ به سایر اعضای خانواده کلاغ شباهت دارد؛ اما او برخلاف سایر اعضای این خانواده، به‌دنبال اشیای براق نیست و برعکس، مثل مورچه‌ها به ذخیره‌سازی غذا می‌پردازد.

در تحلیل رفتارهای زاغ بور ایرانی، به قلمروطلبی این پرنده نیز اشاره می‌کنند. بدین معنی که اگر در محدوده‌ای، یک جفت زاغ بور مشاهده شد، تا شعاع ۵۰۰ متری، زاغ سومی به چشم نخواهد خورد. 

به عقیده کارشناسان، زاغ بور که در مجامع بین‌المللی به «زاغ ایرانی» شهرت دارد، به‌عنوان يكی از مهم‌ترين مظاهر طبيعت ايران زمين، باید بیش از پیش، به جهانیان معرفی شود تا افراد مشتاق و گردشگران را به کویر مرکزی ایران هدایت کند.

_{منبع عکس: iranianbirdingclub؛ عکاس: سید بابک موسوی}

_{منبع عکس: ebird؛ عکاس: نامشخص}

_{منبع عکس:ebird؛ عکاس: نامشخص}

_{منبع عکس: ebird؛ عکاس: نامشخص}

_{منبع عکس: iranianbirdingclub؛ عکاس: شهرزاد فتاحی}

_{منبع عکس: flickr؛ عکاس: نامشخص}

_{منبع عکس: ebird؛ عکاس: نامشخص}

_{منبع عکس: پینترست؛ عکاس: نامشخص}

_{منبع عکس: ebird؛ عکاس: نامشخص}

_{منبع عکس: TasteIran؛ عکاس: نامشخص}

_{منبع عکس: iranianbirdingclub؛ عکاس: شهرزاد فتاحی}

_{منبع عکس: iranianbirdingclub؛ عکاس: احسان طالبی}

_{منبع عکس: پینترست؛ عکاس: نامشخص}

_{منبع عکس: TasteIran؛ عکاس: نامشخص}

_{منبع عکس: مهرنیوز؛ عکاس: نامشخص}

_{منبع عکس: reiseniran؛ عکاس: نامشخص}

_{منبع عکس: iranianbirdingclub؛ عکاس: شهاب چراغی}

 درباره زاغ بور ایرانی چقدر می‌دانید؟ آیا تابه‌حال، این پرنده زیبا را از نزدیک دیده‌اید؟ کجارو و کاربران آن مشتاق خواندن نظرات و اطلاعات شما درباره زاغ بور ایرانی، پراکندگی آن در کشور و نیز ظاهر یا رفتارهای منحصربه‌فرد این پرنده اندمیک هستند. 

_{منبع عکس کاور: پینترست؛ عکاس: سید بابک موسوی}