روزشمار: ۱۱ دی؛ اختراع کبریت توسط «جان واکر» شیمیدان انگلیسی و برنده جایزه نوبل

در قدیم برای روشن کردن آتش، یک چوب نوک‌تیز یا مته مخصوصی که برای همین کار درست شده را روی یک صفحه پهن می‌چرخانند و پهلوی آن ماده خشکی مانند مو یا کهنه یا ریشه و چوب‌های پوسیده قرار می‌دادند و آن‌را آنقدر می‌چرخانند تا گرمی حاصله باعث آتش زدن ماده مزبور می‌شد. در بعضی قبایل نیمه‌متمدن کنونی نیز با سنگ آتش‌زنه و آهن، آتش روشن می‌کنند.

در گذشته هم‌چنین از پاره چوب‌های باریک یا چوب شاهدانه، کبریت ساخته می‌شد که یک یا دو سر آن را در گوگرد مذابی فرو کرده بودند که در برخورد با جسمی افروخته آتش می‌گرفت.

تقریباً در سه قرن پیش دانشمندان راه‌های مخصوصی برای بدست آوردن آتش پیدا کردند، از آن‌جمله یکی از آنها مقداری سولفور را در مخلوطی از کلرات دو پتاسیم و قند افکند از این عمل شعله‌ای افروخته شد. پس از آن یکی دیگر از دانشمندان مقداری سولفور را بر نوک چوبی مالید و آنرا کمی در اسید سولفوریک نگاه داشت بعداً مقداری کلرات دو پتاسیم و قند تهیه کرده چوب مزبور را در آن فرو برد در این وقت واکنش‌های شیمیایی باعث افروخته شدن سولفور شد و چوب نیز آتش گرفت.

این روش خیلی گران تمام می‌شد و تنها افراد متمول می‌توانستند از آن استفاده کنند و افزون بر این متضمن خطراتی هم بود چون آتش را به اطراف پرتاب می‌کرد و اغلب ممکن بود لباس اشخاص را بسوزاند.

در سال ۱۶۶۹ میلادی، کیمیاگری از شهر هامبورگ به نام «هنیگ براند» مشهور به دکتر «توتونیکوس»، ضمن تلاش برای تبدیل فلزات دیگر به طلا، موفق به کشف فسفر سفید شد. این کشف را می توان سرآغاز اختراع کبریت دانست. روش براند برای تهیه فسفر سفید به این صورت بود که از تبخیر مقدار زیادی ادرار، جسمی خمیری به دست آورد که در اثر حرارت دادن آن با ذغال و هدایت بخار حاصل به داخل یک حباب وارونه شده در آب، ماده ای سفید و مومی شکل به دست آورد که در تاریکی می درخشید. به این ترتیب عنصر فسفر کشف شد. البته در آن زمان تعداد عناصر شمیایی شناخته شده بسیار کم بود و به طلا، نقره، مس، جیوه، آهن، سرب و چند عنصر دیگر محدود می شد. براند سعی کرد فرایند تهیه فسفر را به صورت یک راز نزد خود نگهدارد، اما بعدها کشف خود را به یک کیمیاگر آلمانی به نام «کرافت» فروخت.

کرافت با تهیه مقداری فسفر سفید راهی شهرهای مختلف اروپا شد تا درخشندگی و نور افشانی این ماده را به نمایش بگذارد. سرانجام، راز تهیه فسفر سفید از ادرار برملا شد. دشواری این روش «کانکل» و «بویل» را بر آن داشت تا در سال ۱۶۷۸ میلادی، روش کارآمدتری برای تهیه فسفر از سدیم فسفیت پیدا کنند.

«رابرت بویل» ورقی از کاغذ را به فسفر سفید آغشته کرد و قطعه چوبی آغشته به گوگرد را روی آن کشید. در اثر سایش آتش پدید آمد و کاغذ مشتعل شد. در آن روزگار، تهیه فسفر کاری سخت بود به همین دلیل کشف بویل در حد یک کنجکاوی باقی ماند. روش بویل برای تهیه و خالص سازی فسفر، به مراتب بهتر از روش براند بود.

در سال ۱۸۲۷ میلادی «جان ارنست واکر» قطعه چوبی را برای هم زدن مخلوطی از آنتیموان سولفیت، پتاسیم کلرات، صمغ و نشاسته به کار برده بود. او مشاهده کرد چوب آغشته شده به این مواد، پس از خشک شدن، در اثر مالش آتش می‌گیرد. به این ترتیب، او برای نخستین بار کبریت مالشی را کشف کرد.

واکر کشف خود را به مردم نشان داد ولی آن را به ثبت نرساند. این کبریت‌ها چوب‌های باریکی بودند که سرهای آن‌ها نخست گوگردی شده و سپس در کلرات پتاسیم و رصن و گوگرد اکسیژنه آغشته شده و در آخر در محلول اسید سولفوریک فرو برده می‌شد. وی در سال ۱۹۹۷ به همراه «پل بویر» به طور مشترک موفق به کسب جایزه نوبل شیمی شد. «جان واکر» در ۱۷ می سال ۱۹۶۷ در سن ۶۹ سالگی درگذشت.

در سال ۱۸۳۰ میلادی «شارل سوریا»ی فرانسوی کبریت فسفری را اختراع کرد که با فسفر سفید ساخته می‌شد. بعدها این کبریت به کبریتی تبدیل شد که بر اثر مالش با کاغذ شیشه‌ای آتش می‌گرفت. خمیر این کبریت‌ها از کلرات پتاسیم، سولفور آنتیمون و آب صمغ بود.

به دلیل خطر استفاده از فسفر سفید کارل رانس و لوندسترم فسفر بی‌شکل، را که مخلوطی از فسفر سفید و قرمز بود را به کار بردند. با این حال آلمانی‌ها افتخار این اختراع را برای کامرر می‌دانند و اتریشی‌ها و مجارها نیز آن را به «اتین رومر» و پرشل نسبت می‌دهند.

شخصی به نام «ساموئل جونز» که نمایش آتش گرفتن کبریت «جان واکر» را مشاهده کرده بود، اقدام به تولید و فروش نوعی کبریت به نام «لوسیفرس» در ایالت‌های جنوبی و غربی آمریکا کرد. اشتعال این کبریت‌ها با انفجار همراه بود گاهی اوقات جرقه‌های تا فاصله نسبتاً دور پرتاب می‌کردند و بوی شدید مواد آتش‌بازی می‌دادند. در سال ۱۸۳۰ «چارلز سائوریا» فرمول کبریت را با استفاده از فسفر سفید تغییر داد و به این ترتیب بوی شدید آن از بین رفت. اما خود فسفر ماده‌ای سمی و خطرناک بود. بسیاری از مردم دچار نوعی بیماری به نام «فاسی جو» می‌شدند.

کارگران کارخانه فسفرسازی نیز در معرض بیماری استخوان قرار می‌گرفتند. یک قوطی از این کبریت‌ها برای کشتن یک انسان کافی بود! بالاخره، در سال ۱۸۹۲ «جاشیوا پوسی» کبریت بغلی را اختراع کرد که در آن، سطح مالش چوب کبریت‌ها در قسمت داخلی و در مجاورت سر چوب کبریت‌ها قرار داشت. در اثر وارد آمدن فشار بر بسته کبریت، امکان اشتعال هم‌زمان تمام چوب‌کبریت‌ها وجود داشت. شرکت کبریت‌سازی «دیاموند» اختراع پوسی را خرید و سطح مالش کبریت‌ها را به قسمت بیرونی بسته منتقل کرد. در سال ۱۹۱۰ به علت فشارهای اجتماعی برای ممنوع ساختن کبریت‌های فسفر سفید، شرکت دیاموند اختراعی برای ساخت کبریت‌های غیررسمی به ثبت رساند که در آن، از نوعی فسفر سولفید استفاده شده بود. در همین زمان، کنگره آمریکا مالیاتی سنگین بر کبریت‌های فسفر سفید وضع کرد. نخستین کارخانه کبریت‌سازی جهان توسط کامرر آلمانی در سال ۱۸۳۲ میلادی ساخته شد. نخستین کارخانه کبریت در ایران کبریت توکلی است.

در روزگار ما، فندک‌های گازی که با گاز بوتان پر می‌شوند، در بخش وسیعی از جهان جای کبریت را گرفته‌اند. اما کبریت هنوز ساخته می‌شود. به عنوان نمونه شرکت کبریت‌سازی دیاموند سالانه بیش از ۱۲ میلیارد قوطی کبریت می‌سازد.

در همین روز:

• تجاوز سپاه عثمانی به خاک ايران (۱۲۹۳  شمسی)
• نيروی دريایی آلمان، كشتی مسافربری انگليسی «پرشيا» را غرق كرد كه در اين رويداد ۳۳۵ نفر كشته شدند. (۱۹۱۵ میلادی)
• تجزیه چک-اسلوواکی (۱۹۹۲ میلادی)