غول آجری جردن | قلعه‌ای در تقاطع بنیان و تندیس
مجتمع مسکونی آجری بنیان بعد از گذشت بیش از چهار دهه، هنوز چشم‌ها را به خود خیره می‌کند.
اندک بناهای آجری باقی مانده در شهر تهران هنوز چشم‌نوازند. در کوچه‌هایی که ده‌ها خانه با معماری‌های عجیب و گاهی غیربومی سر برآورده‌اند، حضور یک بنای آجری هنوز یادآور نوعی از معماری است که کمابیش از یادها رفته و حالا هر چند بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد؛ کمتر مشابهش ساخته می‌شود. بنای آجری معروف به «قلعه آجری جردن» در شمال شهر تهران مثال مناسبی از این دست است؛ ساختمانی که هم ارزش‌های معماری را دارد و هم نیازهای ساکنانش را برآورده می‌کند؛ در عین حال چند طبقه است و همگام با زندگی امروزی.
در تقاطع دو کوچه بنیان و تندیس در بلوار نلسون ماندلا (جردن) یک بنای آجری چند طبقه باعث شده که بسیاری به این تقاطع سر بزنند. اگرچه کمتر رهگذری نام و اسم‌ورسم معمار و شرکت سازنده این ساختمان را می‌داند، اغلب متوجه تفاوت آن با بناهای اطرافش می‌شوند. مجتمع بنیان یک آپارتمان چند واحدی با ورودی‌های مجزاست؛ واحدهایی با متراژها و نقشه‌های متفاوت که از نمای بیرون بسیار جذاب به نظر می‌رسند.
در تقاطع دو کوچه جلوه زیبایی از این مجتمع دیده می‌شود و البته مخاطبان کنجکاو را نسبت به معماری داخلی‌اش کنجکاوتر می‌کند. این مجتمع با آجرها، تراس‌ها، پنجره‌ها، حفاظ‌های پنجره، نرده‌ها، پله‌ها، حجم‌ها و پاگردهایش حسابی دلبری می‌کند؛ بنایی که با نام «شریعت‌زاده»، به‌عنوان طراح و «شرکت بنیان»، به‌عنوان یکی از مطرح‌ترین دفاتر معماری، گره خورده است.
منبع عکس: کجارو؛ عکاس: احسان رستمی‌پور
۴۴ سال از زمانی که شریعت‌زاده و همکارانش نتیجه طراحی خود را در تقاطع دو کوچه «احدایی» و «فروزان» تماشا کردند، می‌گذرد؛ دو کوچه‌ای که حالا یکی از آن‌ها نام شرکت سازنده این قلعه آجری را گرفته و «بنیان» نامیده می‌شود. کوچه‌هایی که در سال‌های اخیر بهشت بسازبفروش‌ها بوده؛ اما همچنان بناهای خاصی در آن پیدا می‌شود. گل سر سبد این بناها اما مجتمع بنیان با آجرها، لبه‌های بام و معماری خاصش است.
شریعت‌زاده سنت معماری با آجر را در این بنا به‌شکل مدرن، امروزی و کارآمد با نیازهای روز به نمایش گذاشته است. هنوز پس از چند دهه، آجرها نمای خود را به رخ می‌کشند و البته برخی ساکنان خوش‌ذوق نیز با آگاهی از اهمیت معماری بنا، با گلدان‌ها و نورهای مناسب بر زیبایی آن افزوده‌اند.
منبع عکس: دانشنامه هنر معماری؛ عکاس: نامشخص
داستان یک بنا، چند اسم و چند شرکت
خانه تقاطع بنیان و تندیس را بسیاری به اسم «مجتمع بنیان» می‌شناسند. این نام برگرفته از نام شرکتی است که «امیر حسین منقح»، «یوسف شریعت‌زاده» و «محسن میرحیدر» راه‌اندازی کرده بودند و طراحی این بنا را در آن انجام دادند. نامی که بعدتر روی کوچه ضلع شرقی بنا هم گذاشته شد تا کوچه احدایی به کوچه بنیان تغییر نام دهد. این اتفاق یکی از نام‌گذاری‌های خاص کوچه‌های تهران به شمار می‌رود؛ نام سازنده یک بنای خاص روی کوچه محل قرارگیری آن بنا قرار گرفته و از تصمیمات چند دوره کمیته نام‌گذاری شورای شهر تهران جان سالم به‌در برده است. شرکت بنیان پس از انقلاب با تغییر و تحولاتی «شرکت پیرراز» نام گرفت. این شرکت در وبگاه خود، تاریخچه خود را این‌طور شرح داده است:
سابقه تاسیس این شرکت به زمان فارغ التحصیلی مهندس امیرنصرت منقح از دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران در سال ۱۳۲۵ و پس از آن تاسیس دفتر شخصی ایشان در سال ۱۳۳۰ باز می‌گردد. در سال ۱۳۳۷ و پس از یک دوره همکاری بین ایشان و یوسف شریعت زاده، دفتر مهندسی مشترک این دو آغاز به کار می‌کند. سال‌ها بعد یعنی در سال ۱۳۵۰ شرکت مهندسان مشاور بنیان با مشارکت ایشان و برخی همکاران مانند مهندس محسن میرحیدر تاسیس و در پی تحولات اساسی در ساختار آن، در سال ۱۳۶۲ با نام مهندسان مشاور پیرراز توسط جمعی از شرکا، همکاران و کارکنان اولیه تجدید سازمان شده، فعالیتهای خود را در زمینه ارائه خدمات برنامه‌ریزی کالبدی، معماری، رشته های مهندسی وابسته و خدمات نظارت کارگاهی و عالی از سر می گیرد.
این شرکت حالا بنای تقاطع تندیس و بنیان را با عنوان «مجتمع مسکونی جردن» معرفی کرده است. از سال‌ها پیش نیز عنوان «قلعه آجری جردن» توسط فعالان عرصه معماری به این بنا اطلاق شده و بسیاری این بنای ارزشمند را با این نام می‌شناسند. همچنین در برخی منابع از این بنا با عنوان «مجتمع تندیس» هم یاد شده است، هر چند این روزها به‌دلیل ساختن بنای جدید یک مجتمع اداری و تجاری در کوچه تندیس و شهرت این بنا به مجتمع تندیس، دیگر کسی آجری تقاطع دو کوچه را به نام مجتمع تندیس صدا نمی‌کند.
در وبگاه شرکت پیرراز البته تاریخ ساخت بنای جردن سال ۱۳۲۰ ذکر شده که به نظر می‌رسد تاریخ درستی نباشد و بنا در دهه ۵۰ شمسی ساخته شده باشد.
منبع عکس: دانشنامه هنر معماری؛ عکاس: نامشخص
چیزهایی هست که نمی‌دانی
بناهای مرغوب معماری شهر تهران سال‌ها است به‌عنوان لوکیشن‌های فیلم و سریال استفاده می‌شوند. هر چند به نظر دور برسد اما تهران آرام‌آرام دارد از بناهایی که جلوه بصری مناسبی دارند، خالی می‌شود. مجتمع آجری بنیان از آن دست بناهایی است که راحت در قاب دوربین می‌نشیند. دیدن این بنا خود به‌تنهایی برای دوست‌داران معماری و کنجکاوان لذت‌بخش است و حداقل کارگردان‌ها در یک فیلم سینمایی سرشناس سراغ این قلعه آجری رفتند. ورودی‌های بنا در شب‌ها منظره متفاوتی دارد و این منظره را با حضور لیلا حاتمی در فیلم سینمایی «چیزهایی هست که نمی‌دانی» می‌توان تماشا کرد. هر چند فیلم فاقد نماهایی از داخل بناست، اما معدود تصاویر و نقشه‌های منتشر شده از واحدها، می‌تواند به کنجکاوان خیال‌پرداز کمک کند.
منبع عکس‌ها و نقشه‌ها: دانشنامه هنر معماری؛ عکاس: نامشخص
تطابق تصاویر قدیمی با شرایط فعلی بنا نشان از وضعیت مناسب آن بعد از ۴۰ سال دارد. وضعیت ظاهری بنا تا حد زیادی دست‌نخورده باقی مانده، تنها چند حفاظ اضافه شده و همچنین کولرهای آبی جای خود را به کولرهای گازی داده‌اند. هر چند در جبهه شمالی بخشی از شیروانی به‌دلایل نامشخصی برش خورده، زوایای دیگر بنا نشان از وضعیت مطلوب آن دارد؛ وضعیتی که نشان می‌دهد در زمانه‌ای که خانه‌ها تنها به‌عنوان ارزش سرمایه‌ای شناخته می‌شوند و کمتر کسی به جزییات طراحی آن اهمیت می‌دهد، ساکنان این قلعه آجری زیبا به اهمیت معماری ملک خود آگاه هستند.
یک نام، ده‌ها میراث معماری
پیشینه فعالیت یک شرکت معماری که شریعت‌زاده، منقح، میرحیدر و رزاقی را در لیست معماران خود دارد، بسیار گسترده است. در فعالیت این شرکت معروف به «شرکت بنیان»، بناهای سرشناس زیادی دیده می‌شود؛ کتابخانه ملی ایران، سالن اجلاس سران، سینما ریولی، آشیانه دولتی فرودگاه مهرآباد و ده‌ها بنای دیگر از طراحی‌های این گروه معماری است. طراحی‌هایی که در برخی از آن‌ها به‌ویژه مجتمع‌های مسکونی ساخته شده در سال‌های دور، نشانه‌ها و دست‌خط‌هایی دیده می‌شود که با مجتمع بنیان شباهت‌هایی دارد.
شرکت باقی مانده از این گروه معماری در حال حاضر فعال است، هر چند این شرکت حالا فاصله زیادی با شرکت بنیان دارد و انتقالات متعددی در مالکیت و ترکیب آن صورت گرفته است. با توجه به اهمیت مدارک و اسناد فعالیت این شرکت در حوزه معماری، برخی فعالان حوزه معماری نگران از بین رفتن این اسناد و مدارک تاریخی در پی نقل و انتقالات این شرکت نیز هستند. شرکتی که همچنان فعال است، این روزها به ساخت مجتمع‌های بلندمرتبه و تجاری روی آورده است؛ مجتمع‌هایی که دیگر نشانی از آن میراث معماری قبلی در آن‌ها نیست.
منبع عکس کاور: کجارو؛ عکاس: احسان رستمی‌پور
دیدگاه