ماجرای آخرین لنج چوبی لافت | میراث دریانوردی ایران به باد می‌رود

آخرین لنج‌های چوبی در ایران در دست ساخت هستند و میراث ناملموس شیوه ساخت این اثر ارزشمند به‌زودی از یادها خواهد رفت. این اتفاق نتیجه تصمیمی است که پیش از این دولتی‌ها گرفته بودند تا لنج‌های چوبی را از مدار ساخت و استفاده خارج کنند و جای آن‌ها را به کشتی‌های فلزی بدهند.

هیئت وزیران در آذرماه سال ۱۳۹۹ مصوبه عجیبی را به تصویب رساند. این مصوبه در جلسه‌ای تدارک دیده شد که گفته شده بود وزیر وقت میراث فرهنگی حتی در آن حضور نداشت؛ تا به‌واسطه آن، طی یک اقدام پنج ساله، تمام لنج‌های چوبی و فایبرگلاسی از بین بروند و با کشتی فلزی جایگزین شوند. در این مصوبه آمده بود:

هیئت وزیران برنامه جایگزینی شناورهای سنتی تجاری (چوبی و فایبرگلاس) با ظرفیت کمتر از ۵۰۰ تن (لنج تجاری) را با هدف حذف ابزار قاچاق کالا از دریا، انتقال فعالیت‌های غیررسمی به رسمی و تجاری، رونق فعالیت‌های کشتی‌سازی داخلی و خدمات تعمیر و نگهداری آن‌ها و نیز افزایش ایمنی دریایی، به تصویب رساند.

در نتیجه اجرای این مصوبه، لنج و فنون لنج‌سازی به‌عنوان یکی از میراث‌های ناملموس ایران از بین می‌رفت. چنین مصوبه‌ای در حالی به تصویب دولت رسید که «دانش ساخت لنج و دریانوردی با لنج در خلیج‌فارس» در فهرست میراث در خطر یونسکو به ثبت رسیده است تا دولت‌ها برای حفظ این میراث فرهنگی تلاش کنند؛ نه برای نابودی آن.

بخش قابل‌توجه این مصوبه اما صحبت از امحای لنج‌های چوبی بود، لنج‌هایی که به‌عنوان بزرگترین صنایع دستی ایران شناخته می‌شوند:

برنامه یاد شده ناظر بر محورهایی نظیر ایجاد نظام انگیزشی در الگوی جایگزینی شناورهای سنتی به شناورهای فلزی، الگوهای تأمین مالی مربوط به طرح یادشده، امحاء شناورهای جایگزین شونده و تأمین بیمه بیکاری برای دریانوردانی که در نتیجه اجرای این طرح شغل خود را از دست می­دهند، است.

همان زمان برخی از کارشناسان مطلع از وضعیت دریانوردی معتقد بودند که نتیجه این مصوبه در صورت اجرا نه حذف قاچاق، که ایجاد بازار برای کشتی‌های فلزی و نابودی هنر-صنعت لنج‌سازی خواهد بود. این مصوبه در حالی تصویب شد که «دانش ساخت لنج و دریانوردی با لنج در خلیج فارس» به‌عنوان یکی از میراث در خطر ایران در فهرست میراث ناملموس یونسکو به ثبت رسیده و البته کشورهای حاشیه خلیج فارس نیز در تلاش هستند تا این میراث فرهنگی را به نام خود بزنند.

مقامات وقت وزارت میراث فرهنگی وعده دادند که فکری برای این مصوبه خواهند کرد؛ اما حالا به نظر می‌رسد که لنج‌سازی در مسیر نابودی قرار گرفته است.

آخرین لنجی که لافتی‌ها می‌سازند

انتشار تصاویری از ساخت آخرین لنج چوبی که در بندر لافت ساخته می‌شود، دوباره موضوع نابودی هنر-صنعت لنج‌سازی در ایران را مطرح کرد.

مرتضی نیک‌نهاد، عکاسی که تصاویر آخرین لنج در حال ساخت در بندر لافت را گرفت، در توصیف این اتفاق نوشته است که لنج چوبی یکی از زیباترین، باشکوه‌ترین و کهن‌ترین صنایع دستی استادان دریانشین ما با چند صد سال اعتبار، تاریخ، سند و روایت است. «آخرین» یعنی پس از این، لنج‌های چوبی مجوز ساخت نخواهند داشت و قطر هم هم‌زمان در حال ثبت این صنعت به نام خودش است. 

بازنشر گسترده این تصاویر بار دیگر ماجرای قدیمی توقف ساخت لنج چوبی را زنده کرد؛ ماجرایی که بسیاری گمان می‌کردند با توجه به تعارض کامل آن با میراث فرهنگی ارزشمند کشور از چرخه اجرا خارج شده است و مسئولانی که تاکنون حمایتی از میراث لنج‌سازی نکرده‌اند، حداقل به فکر نابودی آن نیستند.

مرتضی نیک‌نهاد، عکاس و پژوهشگر، درباره عکس‌هایش از ساخت آخرین لنج چوبی در بندر لافت به «کجارو» گفت:

آخرین لنج بندر لافت در مراحل آخر ساخت قرار دارد. همچنین در حومه بندر لافت سه لنج چوبی دیگر نیز در حال ساخت است. آن‌طور که گفته می‌شود، پس از این اجازه ساخت لنج چوبی داده نخواهد شد.

میراثی که فراموش می‌شود

پرونده ثبت میراث ناملموس «هنر لنج‌سازی» قرار بود زمینه‌ساز حفظ این میراث فرهنگی شود. هر چند این پرونده در فهرست «میراث در خطر» قرار دارد اما حالا خطر جدی‌تر، حذف مجوزهای ساخت برای لنج‌های چوبی است. با توقف روند ساخت لنج، مهارت‌ها و هنرهای این هنر-صنعت به دست فراموشی سپرده خواهد شد. مرتضی نیک‌نهاد درباره وضعیت لنج‌سازی در بندر باستانی کنگ می‌گوید:

در بندر باستانی کنگ دیگر لنج ساخته نمی‌شود. این در حالی است که بسیاری از استادکاران کنگ زنده هستند؛ اما چون کار ساخت انجام نمی‌شود، کسی نیست که استادکاران به آن‌ها آموزش بدهد تا روش‌ها و مهارت‌های ساخت این استادکاران باقی بماند. در حال حاضر هم در تعدادی از کارگاه‌های لنج‌سازی، بیشتر، استادکاران پاکستانی در حال فعالیت هستند.

هم‌زمان که مدیران کشور میراث لنج‌سازی را با تصمیمات اشتباه در آستانه نابودی قرار داده‌اند، کشورهای دیگر به ظرفیت فرهنگی و تاریخی این میراث دریانوردی آگاه هستند و از آن در مناسبت‌های بین‌المللی نیز استفاده می‌کنند. مرتضی نیکنهاد درباره یکی از این اتفاقات گفت:

آخرین لنجی که در کنگ ساخته شد به سفارش قطر بود. دفتر رسمی جام جهانی قطر سفارش ساخت یک لنج چوبی سنتی به استادکاران بندر کنگ داد و این لنج پس از ساخت، برای مقاصد گردشگری به قطر رفت و پرونده ساخت لنج در کنگ بسته شد.

عکاس و پژوهشگر فرهنگ در جنوب کشور درباره وضعیت لنج‌سازی در نقاط دیگر افزود:

بازدیدهای میدانی نشان می‌دهد که ساخت لنج چوبی به‌صورت واضحی بسیار کم شده؛ در واقع کارگاه‌های لنج‌سازی این روزها بیشتر به تعمیرات لنج می‌پردازند و خبری از «ساخت» نیست. 

عزت‌الله ضرغامی، وزیر گردشگری کشور، مدتی پیش در سخنانی تبلیغاتی خواستار توجه به گردشگری دریایی به‌ویژه در آب‌های جنوبی کشور شد و حتی خبر از حضور کروز‌های دریایی در ایران داد. نه‌تنها این وعده‌ها تاکنون به ثمر نرسیده، یکی از مهمترین میراث‌های دریانوردی ایران که در صورت برنامه‌ریزی می‌تواند رونق‌بخش گردشگری دریایی باشد نیز در حال نابودی است.

_{عکس‌های مطلب از: مرتضی نیک‌نهاد}