سپهسالار فریادرس ندارد | کمین پاساژسازها برای دو بنای تاریخی
باغ سپهسالار تهران یکی از باغ‌های قاجاری در نزدیکی میدان بهارستان و از املاک میرزا حسین‌خان سپهسالار قزوینی است. باغی که حالا به گذر تجاری معروفی بدل شده و بورس فروش کفش زنانه است. این گذر معروف اما بخشی از تاریخ تهران را در خود جای داده است. تاریخی که حالا کفش‌فروش‌ها روی آن فعالیت می‌کنند و پاساژسازها منتظر فرو ریختن آخرین مقاومت‌هایش هستند.
سالهاست فعالان و دوستداران میراث فرهنگی تهران نسبت به وضعیت وخیم دو بنای تاریخی در باغ سپهسالار هشدار می‌دهند؛ بناهایی که هرکدام پیشینه تاریخی دارند اما رها شده‌اند تا تخریب آرام‌آرام آن‌ها، شرایط را برای تخریب قطعی و ساخت پاساژ ایجاد کند. گذر باغ سپهسالار به‌واسطه فعالیت به‌عنوان بورس کفش در پایتخت اهمیت تجاری زیادی دارد و هر دو بنای تاریخی این دو گذر با متراژهای بالا، سود هنگفتی برای سازندگان آن‌ها به‌همراه خواهد داشت. عمارت «چاپ رنگین» و «مدرسه دهخدا» این روزها در سراشیبی تخریب قرار دارند و کسی فریادرس آن‌ها نیست.
سر عمارت چاپ رنگین را زدند
ساختمان چاپ رنگین یکی از بناهای تاریخی باغ سپهسالار است که این روزها آرام‌آرام و هدفمند در مسیر تخریب قرار گرفته تا جایش پاساژ سبز شود. طی سال‌های اخیر با بی‌توجهی به این بنا، شرایط تخریب آن هموار شده است. در این سالها نشانه‌های شرکت چاپ رنگین از جداره این بنا حذف و برخی از دیوارهای جداره نیز تخریب شده است. پس از آن نیز جداره شرقی بنا در اختیار بانک شهر قرار گرفت تا با راه‌اندازی شعبه بانکی، نمای این بنا را مخدوش کند. در اقدامی عجیب نیز از حدود یک سال پیش، سقف شیروانی عمارت جمع‌آوری شد تا روند تخریب سرعت بیشتری به خود بگیرد.
عکس سال ۱۳۹۳ و سال ۱۴۰۲/ شیوا آراسته
عمارت «چاپ رنگین» اما فارغ از قدمت بنا، مخزنی از خاطرات مطبوعاتی است. آن‌طور که گفته شده، این چاپخانه که یکی از قدیمی‌ترین چاپخانه‌های رنگی در تهران بوده در حوالی سال ۱۳۲۰ با اجاره ملکی از املاک سپهسالار راه‌اندازی شد. این روایت، عمارت را تبدیل به آخرین نشانه از تاریخ باغ سپهسالار می‌کند؛ با این وجود، چاپ نشریه معروف «توفیق» در این بنا، عمارت چاپ رنگین را با نشریه توفیق پیوند داده و بسیاری آن را به نام دفتر نشریه توفیق می‌شناسند.
عباس توفیق یکی از برادران توفیق که مسئولیت این نشریه را بر عهده داشته، سال ۱۴۰۱ در واکنش به احتمال تخریب این بنا نوشته است:
«چاپ رنگین» نیز یک چاپخانه تاریخی است؛ چون نخستین چاپخانه رنگی ایران است. مؤسسان «شرکت سهامی چاپ رنگین» نیز کسانی چون تاجر خوش‌نام «خسروشاهی» و عده‌ای از مستشاران دیوان عالی کشور بودند. از ۷۰ سال پیش روزنامه توفیق در این محل به چاپ می‌رسید و در ۶۰ سال پیش برادران توفیق اکثریت سهام این چاپخانه را خریدند. «چاپخانه رنگین» از جهات دیگری نیز یک محل تاریخی است و اتفاقات تاریخی مهمی در آن یا درباره آن رخ داده است. در روز ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ تمام نسخه‌های روزنامه توفیق که در آن روز به چاپ رسیده بودند و تمام اصل مقاله‌ها و اشعار آن شماره و تمام گراورها و کلیشه‌های آن شماره توفیق به‌وسیله کارگران چاپخانه به چاه این چاپخانه ریخته شد.
عباس توفیق در یادداشت خود در روزنامه شرق درباره وضعیت این بنا نوشته است:
متاسفانه مقامات محترم میراث فرهنگی و شهرداری تهران هنوز در کش‌وقوس حفظ این میراث فرهنگی یا به امان خدا رهاکردن «چاپ رنگین» و تخریب آن توسط مالک سودجوی فعلی آن هستند. در حالی که وقتی شهرداری از میراث فرهنگی می‌پرسد، مشخص می‌شود «ملک واجد ارزش بوده و تخریب آن ممنوع است» و «شورای میراث فرهنگی» رای به ثبت آن در فهرست میراث فرهنگی داده است. سازمان میراث فرهنگی متاسفانه هنوز آن را ثبت میراث ملی نکرده و کار به‌صورت همان رای شورای میراث فرهنگی باقی می‌ماند. به این ترتیب، مالک به‌صورت غیرمجاز مشغول قدم‌به‌قدم تخریب‌کردن سقف و دیوار این بنای تاریخی است!
توفیق همچنین خواستار تبدیل این بنا به موزه طنز و مطبوعات شده و نوشته است که سال ۱۴۰۳، در صد سالگی توفیق می‌توان این موزه را افتتاح کرد. هر چند این پیشنهادها در حد ایده باقی مانده و مالک فعلی، بنا را در مسیر تخریب قرار داده است. مسیری که در انتها وضعیت این بنا را به شکلی در خواهد آورد که دیگر به‌عنوان بنای «واجد ارزش ثبت ملی» شناسایی نشود تا امکان تخریب آن فراهم شود؛ مسیری که بنای دیگری در چند قدمی آن، چند سالی می‌شود که آغاز کرده است.
سوخته‌ای به نامه مدرسه دهخدا
کمی بالاتر از عمارت چاپ رنگین یک بنای تاریخی دیگر در باغ سپهسالار در حال تخریب است؛ «مدرسه دهخدا». این بنای تاریخی که گفته می‌شود مربوط به دوره پهلوی اول است طی سال‌های اخیر بارها با تزیینات مختلف روی جداره بنا مورد توجه قرار گرفته، اما مدتی است که دیگر همان مرهم‌های تزیینی نیز روی جداره‌اش قرار نمی‌گیرند. مدرسه دهخدا با آتش‌سوزی، تخریب سقف و رها شدن بنا روبه‌رو است تا به‌طور کامل نابود و شرایط ساختوساز برایش ایجاد شود. این بنا تنها چند قدمی در این مسیر از عمارت چاپ رنگین جلوتر است و دیر نیست که لودرها به جانش بیافتند.
پیگیری ثبت ملی این بنا نیز مانند عمارت چاپ رنگین سالها است که به بن‌بست رسیده است. بر اساس اطلاعات موجود، سال ۱۳۸۹ پرونده ثبتی این بنا تهیه و به اداره‌کل میراث فرهنگی استان تهران ارسال شد؛ اما هنوز این بنا به ثبت ملی نرسیده است. بر اساس شنیده‌ها، مالک از آن زمان قصد تخریب بنا را داشت اما ملک به‌عنوان بنای «واجد ارزش» شناسایی شد در حالی که به ثبت ملی نرسید. برای این بنا هم پیشنهادهای تبدیل به موزه مطرح شده اما در سال‌های اخیر بنا به‌شکل جدی آسیب دیده است.
ظرفیت ساخت پاساژ در عمق بافت تاریخی تهران به‌واسطه حضور کسبه اصناف مختلف، بناهای بسیاری را شبیه دو بنای تاریخی باغ سپهسالار در وضعیت برزخی قرار داده است. سوداگران ساختوساز مشتاق تبدیل این بناها به مراکز خرید هستند و از سوی دیگر، بی‌توجهی وزارت میراث فرهنگی و شهرداری به حفظ این بناها نیز راه را برای تخریب آن‌ها حتی به‌صورت قطره‌چکانی باز کرده است. بناهایی که هنوز امکان تجدید حیات را دارند و حتی می‌توانند با کاربری تجاری مناسب، رونق‌بخش کسب و کارها باشند.