کهن ترین «موزائیک» دنیا در موزه ملی ایران

اگر در اینترنت تاریخچه‌ای از «هنر موزائیک» را جستجو کنید، در نهایت به کلماتی مانند «هنر بیزانس در رم یا یونان» برخورد می‌کنید. حتی کتاب‌های تاریخ هنر در حال تدریس در دانشگاه‌های معتبر ایران نیز بر این نکته صحه می‌گذارند، در حالی که هیچ‌کس به یک موزائیک در هزاره سوم پیش از میلاد در بخش‌های جنوب شرقی ایران برخورد نکرده است.

باستان‌شناسان ایرانی معتقدند، «کهن‌ترین موزائیک» متعلق به بیابان لوت است، جایی که همین امسال در فهرست میراث جهانی یونسکو هم به ثبت رسید، اثری متعلق به هزاره سوم پیش از میلاد، نه موزائیکی از دوره بیزانس و متعلق به دوهزار سال پیش!

شاید بتوان گفت که ادای دینِ موزه‌ی ملی ایران برای ثبت جهانی «بیابان لوت» سببِ خیر شد تا کهن‌ترین موزائیک دوره‌ی باستان، در معرض دید قرار گیرد.

موزائیکی که از دهه‌ی پنجاه و پس از کشف توسط علی حاکمی «باستان‌شناس» قبل از انقلاب‌اسلامی به موزه ملی ایران آورده شد و حالا به بهانه ثبت جهانی «بیابان لوت» برای یک ماه در موزه‌ی ملی ایران به نمایش درآمده است.

«میرعابدین کابلی» باستان‌شناس پیشکسوت و یکی از همکاران علی حاکمی در زمان کاوش‌های او در بیابان لوت و به‌خصوص در کلوت‌های شهداد، می‌گوید که این موزائیک یکی از «کهن‌ترین موزائیک‌های دوره‌ی باستان» است، موزائیکی از هزاره‌ی سوم پیش از میلاد.

وی بیان کرد که این نوع موزائیک یک جعبه پر شده از گِل است، که رویش را تزیین کرده‌اند و در علم باستان‌شناسی هنوز نتوانسته‌ایم طرح‌های ایجاد شده روی موزائیک‌ها را نشانه‌شناسی و بیتوگرافی کنیم، بنابراین از آن‌ها اطلاعاتی نداریم، با این وجود معتقدیم این طرح‌ها به‌عنوان یک چیز تزیینی زیبا است.

کابلی تاکید می‌کند که به‌جز این نمونه موزائیک تا امروز، نمونه دیگری در کل کشور یا در نقاط دیگر دنیا چیزی به دست نیاورده‌ایم.

جبرئیل نوکنده، مدیرکل موزه‌ی ملی ایران نیز می‌گوید:

وقتی موزائیک می‌بینند، معتقدند آن متعلق به هنر بیزانس است، در حالی که معتقدیم کهن‌ترین مدرک از صنعت موزائیک در دنیا امروز در موزه ملی ایران و متعلق به ایران باستان است و آن ریشه ایرانی دارد.

وی با اشاره به اینکه موزائیک را در ایران و در جام مارلیک داریم، تاکید می‌کند که موزائیک ریشه ایرانی دارد و تحت‌تاثیر هیچ هنر دیگری نیست.

او می‌گوید که اگر امروز کسی کلمه موزائیک را به زبان بیاورد، می‌گویند آن تحت‌تاثیر هنر بیزانس است و حتی در کتاب «تاریخ هنر ایران» و درس «معماری هنر» دانشگاه‌ها همین تفکر تدریس می‌شود، در حالی که اگر موزائیک دوره بیزانس و موزائیک متعلق به ایران باستان را کنار یکدیگر قرار دهیم، ریشه ایرانی و قدمت این هنر را می‌توانیم به‌راحتی به دست آوریم.

بر اساس اطلاعات منتشر شده درباره صنعت موزائیک «از خاکسترهای شهر «بمبئی» موزائیک‌هایی بیرون آمده که معروف‌ترین آن‌ها پرده‌ای متعلق به «صحنه جنگ اسکندر با داریوش» را نشان می‌دهد. همچنین در ایران در شهر نیشابور و نزدیک کازرون نیز موزائیک‌هایی توسط «گریشمن» پیدا شده، که کف ایوان‌های کاخ شاپور اول را تزیین می‌کردند.

در این اطلاعات همچنین آمده است؛ «در قرن ۸۰ قبل از میلاد، سنگ‌فرش‌های رنگی وجود داشت، که از سنگ‌های رنگ شده مختلف برای ایجاد نقش استفاده می‌شد و معمولا بدون ساختار و طرح خاصی بودند. این یونانیان بودند که در قرن ۴ قبل از میلاد تکنیک سنگ‌فرش را به یک هنر ارتقا دادند. طرح‌های آنان معمولا تصاویری از انسان و حیوانات یا طرح‌های هندسی منظم بود.

حتی جالب است که درباره‌ی ایجاد موزائیک چنین توضیح داده شده است که در سال ۲۰۰ قبل از میلاد برای اولین‌بار از قطعات ریز مربعی مخصوصی استفاده شد که برای ارائه جزئیات ظریف و نمایش طیفی از رنگ‌ها در کارها به کار برده می‌شد .استفاده از این قطعاتِ ریز امکان تقلید از نقاشی را فراهم می‌آورد. بسیاری از موزاییک‌های باقی مانده از آن دوران ، مانند شهر پُمپی، کار هنرمندان یونان است. گسترش امپراتوری رُم، هنر موزاییک را به سرزمین‌های دورتر منتقل کرد. اگرچه به همان میزان از درجه مهارت و جنبه هنری آن نیز کاسته شد.

اکنون این سوال مطرح است که با توجه به صحبت‌های مطرح شده‌ی جدید درباره‌ی قدمت صنعت موزائیک‌سازی در ایران باستان و نه دوره‌ی بیزانس و توسط یونانی‌ها، آیا احتمال تغییر در ایجاد تاریخچه‌ی این صنعت در دنیا وجود دارد؟