سقانفار، میزبان سوگواران سقای کربلا
سقاتالار یا سقانفارها بناهایی هستند که به پیروی از معماری بومی مازندران و به‌منظور برگزاری مراسم عزای سالار شهیدان و قمر بنی‌هاشم (ع) ساخته شده‌اند. این بناهای چهارگوش، در دو طبقه و روی چهار پایه‌ی چوبی در کنار امام‌زاده‌ها، تکایا و گورستان‌ها جای گرفته‌اند. استفاده از هنر نقاشی، خوشنویسی و منبت‌کاری به طرز چشمگیری در این بناها مشاهده می‌شود. برای آشنایی بیشتر با این سازه‌ها در ادامه با کجارو همراه باشید.
مقاله‌های مرتبط:
سقاتالار که در برخی از مناطق استان مازندران به آن سقانپار یا سقانفار هم می‌گویند، سازه‌ای چوبی است که برای برگزاری عزاداری در ماه محرم ساخته شده‌اند. این سازه‌های آیینی معمولا در کنار حسینیه‌ها، مساجد و گورستان‌ها ساخته می‌شدند و اکنون تعداد کمی از آن‌ها در مناطق مرکزی استان مازندران باقی مانده است.
سقانفارهای مازندران بناهایی مختص آب و سقایی هستند. ساختار اصیل این سازه‌ها از چوب است و دارای ۶ ستون در طبقه‌ی همکف و ۱۲ ستون در طبقه‌ی بالایی هستند. این بناهای آیینی که سقف آن‌ها با سفال و گالی پوشانده می‌شدند، در دوران قاجار رواج پیدا کرده‌اند. این بناهای دوطبقه عمدتا وقف حضرت ابوالفضل العباس (ع) هستند و معماری منحصر به خود دارند.
در مناطق مختلف مازندران این بناها را با نام‌های متفاوتی می‌شناسند؛ نام‌هایی از قبیل ساق نِفار، سقانفار، ساقی نفار، ساخ نفار، ساخا نِفار، سقا تِلار و سقاتالار.
سقانفار از دو واژه‌ی سقا و نفار یا نپار تشکیل شده است. سقا که یک واژه‌ی عربی است و به مشک آب یا شیر گفته می‌شود و نفار یا نپار هم در لغتنامه‌ی دهخدا به تختی با پایه‌ی بسیار بلند چون بالا‌خانه‌ای که با پله‌های چوبین بر آن بالا روند معنی شده است.
سقانفارها بناهای ساده و چهارگوشی هستند که روی پایه‌های چوبی چهارتراش قرار می‌گیرند و عموما از دو طبقه تشکیل می‌شوند. امکان رفت‌وآمد به طبقه‌ی بالایی بنا از طریق پلکان یا نردبان چوبی که در گوشه‌ای از آن قرار می‌دادند فراهم می‌شده است. این بناها عموما مستقل از تکیه و در یک مجموعه‌ی مذهبی به نام «تکه پیش» ساخته می‌شدند. در این بناها طبقه‌ی همکف، زیرتخت و طبقه‌ی بالایی سقانفار نام دارد.
سقانفار مکانی برای نشستن جوانان و فرزندان ذکور از سن بلوغ تا ۳۵ سالگی و قبل از دوران میانسالی است. در این محل فقط با آب و چای پذیرایی می‌شود و از ورود کودکان، زنان و پیرمردان جلوگیری می‌شود. در واقع این بناها مکانی مختص عزاداری برای حضرت ابوالفضل العباس (ع) در ماه محرم و فقط مخصوص جوانان بوده است.
زنان، تنها در روزهای خاصی مثل اعیاد که پختن آش نذری ثواب دارد یا فقط برای پهن کردن سفره‌ی حضرت عباس (ع) اجازه‌ی ورود به طبقه‌ی همکف سقانفار دارند و حتی ورود به این بخش در غیر این موارد را کاری نادرست می‌دانند.
در گذشته که هنوز آب آشامیدنی به‌صورت لوله‌کشی در هر منزلی وجود نداشت و آب مورد نیاز روستاییان از چشمه‌ای در داخل یا خارج روستاها تامین می‌شد، در ایام محرم در سقانفارها ظرف بزرگ و بیضی‌شکلی قرار می‌دادند و در آن آب می‌ریختند تا مردم از آن آب بنوشند، سیراب شوند و به یاد تشنه‌کامان صحرای کربلا بر قاتلان حضرت اباعبدالله الحسین (ع) و شهدای کربلا لعنت بفرستند.
در عین حال، در همان زمان‌ها و نیز در زمان حاضر، سقانفار علاوه بر کارکرد آب‌رسانی به عزاداران امام حسین (ع)، به‌عنوان چایخانه‌ی عزاداران هم مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
به اعتقاد کارشناسان، ساخت سقانفارها در کنار حسینیه‌ها تداعی‌کننده‌ی نقش حضرت ابوالفضل العباس (ع) در کنار امام حسین (ع) در آب‌رسانی به یاران و خاندان ایشان در صحرای کربلا هستند و به همین دلیل نیز زمین سقانفارها در هر منطقه‌ای موقوفه‌ی حضرت ابوالفضل (ع) است.
عناصر اصلی سازنده‌ی سقانفار
سقانفارها از اجزایی تشکیل می‌شوند که بین معماران بومی اسامی خاصی دارند. بخش‌هایی از قبیل:
نال
نال یا نعل که به آن واشال نیز می‌گویند که گاهی به‌جای ستون در این بنا کاربرد دارد.
ستون
ستون عنصری است که در نگاه اول به یک سقانفار به چشم می‌خورد. این ستون نگه دارنده‌ی سقف است و فضای درونی سقانفار را از غلام‌گرد یا همان رواق دور تالار جدا می‌کند. ستون ها در سقانفار به تعداد مختلف و تزیینات آن‌ها به اشکال گوناگون دیده می‌شوند که گاهی شکل برخی از آن‌ها چهارگوش و برخی نیز به‌شکل نوارهای چوبی به‌هم‌تابیده دیده می‌شوند.
سرستون یا کُمانچه یا کوماچه سر
در سقانفارها غالبا سرستون‌های تزیین شده‌ای وجود دارند که بیشتر آن‌ها به‌شکل کنده‌کاری هستند. خراطی روی چوب در سقانفار گاهی شامل حکاکی نام یا ذکری روی قطعه‌ی چوبی یک‌پارچه است. اما در بیشتر موارد طرحی از دو اژدها که با دهانی باز در دو سوی خورشید قرار گرفته‌اند توجه هر بیننده‌ای را جلب می‌کنند.
نال بالای سرستون
این بخش در بالای سرستون قرار می‌گیرد و دورتادور بنا را دور می‌زند. اغلب آن‌ها دارای تزیینات خط و در برخی موارد نیز دارای تزیینات نقاشی هستند.
تخته پوشاننده سقف بنا از داخل
قطعه چوب‌هایی که طول آن‌ها برابر عرض سقف سقانفار است و با چوب‌های نازک‌تری که در طول و عرض آن کار شده‌اند به قسمت‌های کوچک‌تری تقسیم شده‌اند که هرکدام از این قسمت‌ها، شامل موضوعات و تصاویر گوناگونی از نقوش اساطیری و گیاهی و حیوانی هستند. در حقیقت این قسمت مکان اصلی ارائه‌ی نقوش در سقانفار است.
پَلِور
تیرهای چوبی قطوری هستند که یکی از عناصر اصلی تشکیل دهنده‌ی سقاتالارها محسوب می‌شوند و با ضخامت نسبی‌شان سبب استحکام و استواری بنا می‌شوند و در همه قسمت‌های آن کاربرد دارند.
دهان اژدری
سر ستون‌های چوبی به فرم دهان اژدها هستند که ارتباط بین تیرهای افقی و عمودی بنا را میسر می‌کنند.
هلا
بالاترین تیر چوبی که به‌صورت اریب شیب اصلی بام را می‌سازد و تخته‌کوبی نهایی روی آن انجام می‌شود هلا نام دارد.
تخته
فضای خالی بین پلورها را می‌پوشاند و کف اصلی طبقه بالا را هم تشکیل می‌دهد.
پِتَک
برای پوشاندن درز بین دو تخته به کار می‌رود.
سرستون در سقانفار تكيه شياده
نوعی کوچک‌تر و ساده‌تر از این بنا بر سر مزارع و کشتزارهای مازندران برپا می‌شود که به آن نفار می‌گویند. نفار معرب واژه‌ی «پنار» است که به کومه‌ای دوطبقه و چوبی ساده گفته می‌شود که با سوار کردن چند چوب روی هم تا حدی که توان تحمل سنگینی وزن یک انسان را داشته باشد، عموما در کنار جوی‌های آب یا چاه‌های آبیاری کشتزارها ساخته می‌شود.
شیوه‌ی ساخت سقانفار
شیوه‌ی ساخت این سازه‌ها بر اساس معماری بومی و سنتی شمال ایران به‌خصوص مازندران است. کمترین وسعت برای هر اتاق سقانفار ۶ متر در ۴ متر یا ۶ متر در ۸ متر بوده است.
برای ساخت چنین بناهایی ابتدا پی ساختمان را در مساحتی کمی بیشتر از مساحت بنا می‌کنند و شفته‌ریزی می‌کنند. سپس پایه‌های چوبی قطوری را در چهار طرف آن فرو می‌برند. قطر و استحکام این پایه‌ها به‌نحوی است که توانایی تحمل وزن طبقه‌ی بالا را نیز دارد. کف طبقه‌ی اول معمولا با بتون پوشانده می‌شود البته در برخی موارد نیز فاقد کف‌پوش بتونی یا چوبی است. برای ساخت طبقه‌ی دوم، سقف طبقه‌ی اول را که در واقع کف طبقه‌ی دوم است، تخته‌کاری می‌کنند سپس طبقه‌ی دوم را با قرار دادن ستون‌هایی که تعداد آن‌ها ۱۲ یا بیشتر است به‌صورت فضایی مربع و محصور درمی‌آورند. قطر ستون‌های این طبقه، کمتر از قطر ستون‌های طبقه‌ی اول است. چوب‌های افقی که از ارتفاع نیم‌متری از کف، ستون‌ها را به هم پیوند می‌دهند، اطراف بنا دور زده و فضای طبقه‌ی دوم را به دو بخش داخلی و خارجی تقسیم می‌کنند که فضای بیرونی با عرضی کمتر از یک متر، رواق اطراف بنا را تشکیل می‌دهد. روی این مجموعه نیز سقف شیروانی بنا قرار می‌گیرد که معمولا با حلب و گاهی با سفال پوشیده می‌شود. راه ورود به طبقه‌ی بالا، پلکانی چوبی است.
سازندگان سقانفارها معمارانی هنرمند هستند، چراکه هنگام ساخت این سازه، سقف و تیرهای ساق بنا را رنگ‌آمیزی و روی آن تکه تکه مستطیل رسم کرده، با رنگ روغنی آراسته می‌ساختند و در میان آن اشعار محتشم کاشانی را به خط خوش می‌نوشتند.
همچنین در اطراف مستطیل‌ها گل و بوته و تصاویری از دیو و پری و صحنه‌هایی از لشگریان حسین (ع) و در مقابل صف‌آرایی لشگریان ابن زیاد را به تصویر می‌کشیدند، همانند پرده‌هایی که پرده‌خوانان در معابر عمومی به دیوار می‌زدند و مردم را در پای آن جمع می‌کردند و شرح و توضیح می‌دادند.
بیشتر اشعار نوشته شده روی در، دیوار، سقف و بدنه‌ی سقانفارها مربوط به واقعه‌ی کربلا و شرح فداکاری عباس بن علی (ع) برای آوردن آب از فرات برای فرزندان برادرش است.
همچنین در تزیین بسیاری از این سقانفارها هم، تاریخ ساخت بنا و نام روستا و کسانی که در ساخت آن همت کرده‌اند ثبت می‌شد.
سقانفار تكيه شياده بابل
انواع سقانفار بر اساس ویژگی‌های جغرافیایی
سقانفارها در مناطق مختلف آب‌و‌هوایی دارای سبک و سیاق خاصی هستند و از لحاظ ساختار به دو گروه تقسیم می‌شوند:
سقانفارها در جلگه و جنگل
این‌گونه از سقانفارها خود از لحاظ ساخت به چهار دسته تقسیم می‌شوند:
۱. دور باز، بدون ارسی
این نوع از سقانفار که بیشتر در جلگه‌ها متداول هستند، در تابستان به‌علت باز بودن بسیار خنک بوده و در زمستان نیز اطراف آن را با پارچه‌های ضخیم و تیره‌رنگ می‌پوشاندند. این پارچه‌های تیره همان پارچه‌های سیاه عزاداری برای امام سوم شیعیان هستند. به این ترتیب علاوه بر سیاه‌پوش کردن بنا، عزاداران نیز از سرما محفوظ می‌ماندند.
۲. کاملا ارسی‌دار
این‌گونه بیشتر در جنگل متداول است و با اقلیم آنجا سازگارتر است. اطراف این نوع سقانفار کاملا دارای ارسی است که در صورت گرم شدن هوا، ارسی‌ها را به‌سمت پایین می‌کشیدند و می‌بستند. این نوع سقانفارها از لحاظ شکل و شمایل دقیقا شبیه سقانفارهای بدون ارسی هستند، با این تفاوت که در این بناها بین ستون‌ها را ارسی‌بندی می‌کردند.
۳. دیوار چینه‌ای
این‌گونه از سقانفارها نیز در جنگل و در جلگه یافت می‌شوند و البته بسیار انگشت‌شمار هستند، در حالی که در کوه اکثر سقانفارها از این‌گونه‌اند. سقانفار دیوار چینه‌ای را در دو طبقه می‌ساختند، که در سه طرف آن پنجره قرار می‌دادند و عموما زوایای رو به تکیه یا حیاط مقابل تکیه، ارسی‌دار ساخته می‌شدند.
۴. دیوار آجری
این‌گونه سقانفارها که اغلب با آجر بنا می‌شدند بیشتر در جلگه‌ها یافت می‌شوند. در این نوع به‌جای دیوار چینه‌ای از آجر برای ساخت استفاده می‌کردند و سطح دیوار را با استفاده از ملات ساروج و آهک بندکشی می‌کردند و طرح‌هایی چون درخت سرو، گل نیلوفر، گردونه مهر، خورشید و... را بر سطح دیوار نقش می‌کردند. تنها تفاوت این‌گونه سقانفار با سقانفار بدون ارسی، دیواری است که اطراف این نمونه کشیده شده است. اما از نظر طرح کلی و ابعاد و همچنین از نظر ستون‌بندی کاملا به هم شبیه هستند.
سقانفار در کوهپایه و کوهستان
سقانفارها در کوهپایه، همانند سقانفارهای دیوار چینه‌ای جلگه و جنگل هستند و به‌لحاظ ویژگی‌های کاربردی هیچ تفاوت بارزی با گونه‌های دیگر در جلگه و جنگل ندارند.
همه این سقانفارها در جهت جنوب شرقی- شمال غربی یا به موازات تکیه، دارای کشیدگی هستند. ورودی آن‌ها معمولا از طریق پلکان چوبی و از دیوار عرضی سمت راست بوده است یا به‌ندرت پلکان را در جهت کشیدگی و در انتهای کشیدگی متصل به ضلع غربی می‌ساختند.
از معروف‌ترین سقانفارهای مازندران می‌توان به سقانفار «کیجا محله» در شهر بابل، «شیاده» و «کبریاکلا» در اطراف شهر بابل و «آهنگرکلا»، «زرین کلا» و «هندوکلا» در آمل اشاره کرد.
دیدگاه