جرش؛ شهری باستانی در اردن که شکوه و جلالش را به رم مدیون است

جرش، شهری باستانی در کشور پادشاهی اردن یکی از قطب‌های گردشگری تاریخی به شمار می‌آید که به‌هیچ‌وجه نباید دیدن آن را از دست داد. در ادامه کجارو شما را با این شهر که زمانی تحت حاکمیت رومیان بوده است آشنا خواهد کرد و خواهید دید که چگونه جرش تبدیل به شهری ثروتمند و باشکوه شد.

_{جرش در قرن دوم پس از میلاد مسیح در اوج شکوه و جلال عصر رومیان. تصویر از جوزف رم}

توصیف سفر اسرائیلیان به سرزمین موعود در عهد عتیق در انجیل آمده است. آن‌ها برای رسیدن باید از قلمرو ادوم (یک پادشاهی باستانی در شرق اردن قدیم)، منطقه‌ای که هم‌اکنون به اردن و جنوب اسرائیل تعلق دارد، عبور می‌کردند. قوم اسرائیل از ادمویان درخواست کردند تا به آن‌ها اجازه دهند برای رسیدن به مقصد از مسیر تجاری پادشاهی (King’s Highway) عبور کنند تا به‌صورت کامل از قلمروی آن‌ها خارج شوند (آیه ۲۱:۲۲)

قدمت مسیر پادشاهی به عصر برنز بازمی‌گردد. این مسیر ملوکانه، مرکز تجارت در خاورمیانه بود و مصر را از طریق خلیج عقبه در دریای سرخ تا شمال به دمشق وصل می‌کرد. هیچ امپراتوری بزرگ دیگری در کنار این جاده نبود؛ اما شهرهایی در امتداد آن با بازرگانی ثروتمند می‌شدند؛ زیرا تجار از مصر گندم، از یمن عود، از دریای سرخ مروارید و از هند ادویه به‌همراه خود می‌آوردند و در مسیر پادشاهی تردد می‌کردند.

یکی از بزرگ‌ترین شهرهای این منطقه جرش بود که هم‌زمان با ترویج فرهنگ یونانی در منطقه، تاسیس شد. جرش غنی‌شده از تجارت توسط موج فاتحان و کشورگشایان، شکل گرفته بود تا زمانی که در گسترش به‌سمت شرق امپراتوری رومیان، به دست این حکام افتاد. امروزه جرش در ۳۰ مایلی (۴۸ کیلومتر) عمان، شمال پایتخت کشور اردن به‌عنوان یکی از بهترین دکاپلیس‌های محافظت‌شده از عصر رومیان به شمار می‌آید. دکاپلیس اصطلاحی است که به ۱۰ شهر عصر هلنیستی (دوره‌ای از تاریخ یونان باستان میان درگذشت اسکندر مقدونی در سال ۳۲۳ پیش از میلاد مسیح تا پدید آمدن امپراتوری روم) که در امتداد مرز شرقی امپراتوری قرار داشتند، اطلاق می‌شود.

در کنار رودخانه طلا

_{یک مهمان شاهنشاهی. یک سکه طلای باستانی رومیان در قرن دوم که دارای تصویر سر امپراطور هادریان است؛ کسی که در حین سفرش در امپراتوری روم در سال‌های ۱۳۰-۱۲۹ در جرش اقامت داشت.}

بر طبق نوشته‌های کتیبه‌ها، جرش یا گراسا (Gerasa)، نام خود را از اولین ساکنان خود یعنی سربازان قدیمی، گرفته است. کلمه گراس منوس (gerasmenos) در زبان یونانی به مردم پیر گفته می‌شود و اسکندر مقدونی در اوایل قرن چهارم قبل از میلاد مسیح به این منطقه لشگرکشی کرده بود. روایت‌ها می‌گویند پس از جنگ اسکندر با پارسیان، به این کهنه‌سربازها به‌عنوان پاداش، تکه‌ای زمین حاصلخیز که میان دره اردن (Jordan Valley) و صحرا واقع شده بود، اعطا شد.

اگرچه این مکان ممکن است به‌عنوان پادگان مورد استفاده اسکندر مقدونی قرار گرفته باشد؛ اما داستان تاسیس آن به نظر غیرواقعی می‌آید. اسم اصلی شهر در حقیقت، جرش نبوده که یک نام سامی (Semitic) است؛ نام آن در اصل، آدیوهیا اد کریشیروهام (Antiochia ad Chrysorrhoam)، نامی یونانی به معنی «شهری در کنار رودخانه طلا» است. به نظر می‌آید این جامعه کوچک در قرن دوم قبل از میلاد مسیح توسط آنتیوخوس چهارم اپیفانس، پادشاه سلوکیان تاسیس شده باشد.

ژنرال سلوکوس یکم ملقب به نیکاتور، از افسران اسکندر مقدونی با لشگرکشی و فتح بخش شرقی امپراتوری وسیع اسکندر در سال ۳۱۲ قبل از میلاد، سلسله سلوکیان را تاسیس کرد. امپراتوری او رسوم و فرهنگ یونانی را در خاورمیانه در قرن سوم و دوم قبل از میلاد مسیح ترویج داد. مهاجران یونانی نیز احتمالا با مردم بومی که از زمان عصر نوسنگی در آنجا زندگی می‌کردند، ادغام شدند.

سلوکیان با انتخاب هوشمندانه این نقطه موفق و سودآور در مسیر پادشاهی در شهر جدید خودشان، کار را با ساختن سراسیمه ساختمان‌ها و معابد اهدایی به خدایان متعدد در کیش یونانیان آغاز کردند. جرش در کنار رقابت با دیگر شهرهای کوچک و بزرگ هلنیستی در زمینه تجارت و پرستیژ، رشته‌های محکم خود با شهرهای فیلادلفیا (عمان، پایتخت فعلی کشور اردن) و هیراپلیس (بالبک، واقع در شرق لبنان امروزی) را نیز حفظ کرد.

جرش یک مرکز تجاری برجسته بود و گروه‌های مختلفی از مردم با آن تعامل داشتند. مهاجران یونانی و آرامی‌های بومی (Aramaeans) در تجارت با ایران، پارتیان و حتی هند، شانه به شانه هم کار کردند. پترا در جنوب شهر جرش، پایتخت مترقی امپراتوری نبطی‌ها (Nabataean) بود که در زمان تاسیس جرش توسط سلوکیان، سکه‌های خود را ضرب می‌کرد.

_{موزائیک‌های شکوهمند. در تصویر بالا، یک موزائیک از سنگ‌فرش جرش را می‌بینید که در اوایل قرن سوم ساخته شده است. نقش روی آن متعلق به توسیدید، تاریخ‌شناس یونانی است و هم‌اکنون در موزه‌ای در برلین نگهداری می‌شود.}

کاروان‌های نبطیان برای رسیدن به دمشق و پالمیرا از جرش عبور می‌کردند و در همین گذرها، اثر فرهنگی خود را بر شهر باقی می‌گذاشتند. نام‌های یونانی و سامی در کتیبه‌ها در این منطقه پیدا شده است و برجسته بودن مراسم مذهبی هلنیستی نشان از این دارد که خدایان باستانی سامی نیز در این شهر جای پای محکمی داشته‌اند. دیگر زبان‌ها مانند زبان بومی آرامی (زبانی که بعدها زبان مادری مسیح ناصره شد) نیز در کنار زبان یونانی در خیابان‌های جرش جریان داشته است.

آثار رومیان

_{شیر ژوپیتر. معبد زئوس-ژوپیتر که در قرن دوم در جرش ساخته شد با شیرهایی مانند این تصویر تزیین شده بود.}

پادشاهان سلوکی زمان زیادی برای باقی گذاشتن اثر خود بر جرش را نداشتند. آغاز شاهنشاهی اشکانی در شرق، فتوحات و موفقیت‌های اسکندر در منطقه را تضعیف کرد. در سال ۱۲۹ قبل از میلاد، پادشاه سلوکیان، آنتیوخوس هفتم اورگتس در یک حمله غافلگیرانه اشکانیان، کشته شد. سوریه در آشوب و هرج‌و‌مرج فرو رفت و جرش نیز تحت حاکمیت فرماندهان ارتشی قرار گرفت.

پس از سقوط سلوکیان، تمدن قدرتمند دیگری به‌دنبال کنترل جرش و تجارت در مسیر پادشاهی بود. الکساندر یانائوس، پادشاه سلسله حشمونیان یهودیه در سال ۱۰۲ قبل از میلاد، جرش را فتح کرد. حشمونیان تا سال ۶۳ قبل از میلاد با کنترل محدوده‌ای که امروزه اسرائیل و قلمرو فلسطینیان را شامل می‌شود، بر جرش حکومت کردند.

معبد آرتمیس

_{این معبد در احترام به آرتمیس، خدای شکار یونانیان (دیانا در فرهنگ رومیان) و خدای حافظ جرش در طول حکومت آنتونیوس پیوس در سال ۱۵۰ پس از میلاد ساخته شد. محوطه ساختمان معبد بسیار بزرگ بود و تا ورودی شرقی معبد، یک سوم مایل راه وجود داشت. برای رسیدن به معبد باید از یک پیش‌دروازه باشکوه به نام پرپیلیا (propylaea) عبور می‌کردند. پس از بالا رفتن از راه‌پله، بازدیدکنندگان وارد یک محوطه مقدس یا تمنوها (temenos) می‌شدند که در آستانه ورودیش دارای یک طاق زیبا با ستون‌های کورینتی بوده است. در این تراس، بیشترین مراسم‌های مذهبی برگزار می‌شده است. یک محراب برای قربانی‌ها نیز در کنار راه‌پله‌های به‌سمت معبد قرار داشته است. تصویر از جوزف رومن کاسلاس}

در همان سال، پومپه، جنگ‌سالار و سیاست‌مدار برجسته جمهوری روم، مهرداد ششم ملقب به اوپاتور، پادشاه پونتوس را شکست داد؛ کسی که بر قلمرویی حکمفرمایی می‌کرد که ترکیه امروز است. مرگ مهرداد ششم به رم اجازه داد تا یک جای پای محکم در شرق مدیترانه به دست بیاورد و بتواند قلمروی خود را گسترش دهد.

پومپه در سال ۶۳ قبل از میلاد، استان سوریه تا شمال جرش را تصاحب کرد. جرش و شهرهای هلنیستی همسایه‌اش با رفتار ویژه و متمایزی از سمت روم به‌عنوان واحه‌های فرهنگ کلاسیک در منطقه سنت‌های سامیان، روبه‌رو شدند. طبق نوشته‌های پلینی بزرگ، نویسنده رومی، این شهر در کنار ۹ شهر دیگر هلنیستی مانند دمشق، فیلادلفیا و سایتاپلیس (Scythopolis) در قرن اول پس از میلاد، دسته‌بندی شدند. رومیان نام این گروه را دکاپلیس گذاشتند؛ اصطلاحی یونانی به‌معنای «۱۰ شهر». این شهرها در زمان رومیان، دارای حکومتی نیمه‌مستقل بودند.

انبوه‌سازی (Building boom)

_{ستون‌های کورینتی معبد آرتمیس از قرن دوم کماکان پابرجا هستند. پس از آنکه معبد بلااستفاده ماند، یک کارگاه سفالگری در عصر رومیان شرقی در اینجا استقرار پیدا کرد. پس از رسیدن مسلمانان، دیوارهای محوطه مقدس تبدیل به یک دژ شدند. در قرن دوازدهم، بالدوین دوم اورشلیم از پادشاهان جنگ‌های صلیبی این سیتادل را تصرف کرد، زمانی که بقیه شهر جرش نیز ویران شده بود. عکس از استیو دیوی}

زمانی که امپراطور نرون، پادشاهی نبطیان را در قرن اول پس از میلاد مغلوب کرد، پایتخت آن، پترا بسیار به جهان رومیان نزدیک بود. در نتیجه این منطقه به سرعت پیشرفت کرد و جرش شهری بود که به سرعت از ثروت کاروان‌های نبطیان، نفع برد؛ ثروتی که با شکست آن‌ها به جرش رسید.

_{سر ستون کورینتی، متعلق به یکی از ۱۱ ستون باقی‌مانده در معبد آرتمیس}

در اوایل قرن دوم، تراژان شهر و زمین‌های نبطیان را به‌صورت رسمی با نام استان پاتریای عربی (Arabia Petraea) ثبت کرد. قطعاتی از جاده‌ها از جمله مسیر پادشاهی از جایی که بعدها به نام ویا نووا تراجان (جاده جدید تراجان)، مشهور شد، سنگ‌فرش شدند و این امر سبب شد که ثروت شرق از طریق عقبه به‌سمت شهر جرش جاری شود.

_{تئاتر جنوبی جرش، یکی از قابل‌توجه‌ترین تئاترهای رومیان در دنیای باستان است. با ظرفیت بیش از ۳۰۰۰ نفر، این بنا در اواخر قرن اول پس از میلاد در طول حکومت امپراطور دومیتیان به بهره‌برداری رسید و توسط تراژان و هادریان، قائم مقامان جدیدش، تزیین شد و تغییر شکل داد. این تئاتر در نزدیکی تپه معبد زئوس-ژوپیتر تحت حمایت ثروتمندان بوده است. در یکی از کتیبه‌ها آمده است که تیتوس فلاویوس یرای نصب یک بخش از محل نشستن تماشاچیان، ۳۰۰۰ دراخما پرداخت کرد. تصویر از جوزف رامون کاسلاس}

جرش از این ثروت برای ساختن یک معبد بزرگ به نام آرتمیس در نیمه قرن دوم استفاده کرد. شکوه این معبد با وجود اووال پلاتزا (Oval Plaza)، تئاتر جنوبی (South Theater) و طاق اهدایی به امپراطور هادریان، امروز هم بازدیدکنندگان را شگفت‌زده می‌کند.

_{اووال پلاتزای باشکوه جرش که از خرابه‌های معبد زئوس-ژوپیتر دیده می‌شود، ورودی جنوبی شهر را به کاردو ماکسیموس (Cardo Maximus) پر از ستون، مسیر رو به شمال متصل می‌کرد. سالن‌های بیضی‌شکل فوق‌العاده تنها در شرق امپراتوری روم پیدا می‌شوند. اووال پلاتزای جرش به‌علت اندازه و طراحی هوشمندانه‌اش برای اتصال نقاط مختلف شهر به‌هم بسیار مورد توجه و تقدیر است. عکس از کیتی بونیتراد}

با وجود بحران بزرگ اقتصادی روم در قرن سوم که جریان باشکوه تجارت را مختل کرد، توانایی جرش برای تطابق با شرایط، آن را با موج جدیدی از جلال و ابهت روبه‌رو کرد؛ جریانی که تحت حاکمیت امپراتوری روم شرقی در قرن چهارم آغاز شد.

_{خطوط برجسته با تزیینات پرزرق‌و‌برق، زمانی سنگ‌های سردر اووال پلاتزا را تشکیل داده بودند.}

محل اجتماعات اووال (THE OVAL FORUM)

_{محل اجتماعات اووال در قرن اول پس از میلاد ساخته و سنگ‌فرش شد. طول آن حدودا ۳۰۰ فوت (۹۱ متر) است و در عریض‌ترین نقطه، ۲۵۰ فوت (۷۶ متر) پهنا دارد و در بیرون آن، یک ستون باشکوه است. معبد زئوس-ژوپیتر نیز از بالا در این نقطه دیده می‌شود. این معبد که در زمان امپراطور مارکوس آئورلیوس ساخته شد، از تمام شهر قابل دیدن بود. تصویر از جوزف رامون کاسلاس}

زلزله در سال ۷۴۹ بیشتر شهر را ویران کرد؛ اما مخروبه‌ها در سال ۱۸۰۶ توسط اولریش گسپر سیتزن، کاوشگر آلمانی پیدا شدند. امروزه جرش یکی از بهترین شهرهای محافظت‌شده با مخروبه‌های رومیان در خاورمیانه است؛ یونسکو به آثار باقی‌مانده در این شهر، لقب افتخاری یک «مکان ملاقات باستانی میان شرق و غرب» را داده است.