دشت کویر ایران

دشت کویر، کویر مرکزی یا صحرای عظیم نمک، بیابان وسیعی است که در قلب فلات ایران و در فاصله ۳۰۰ ‏کیلومتری از شرق و جنوب شرق استان تهران جای گرفته است. این بیابان تقریبا ۸۰۰ کیلومتر طول و ۳۲۰ ‏کیلومتر عرض دارد و گل‌ولای و باتلاق‌های نمک سطح آن را پوشانده است. ده‌ها میلیون سال قبل ‏دریاچه آب‌شوری این بیابان را در برگرفته بود و قلمرو کوچکی را احاطه می‌کرد که اینک در مرکز ایران واقع ‏شده است. پس‌ از خشک شدن آب این دریاچه، لایه‌ای از نمک به ضخامت ۶ تا ۷ کیلومتر در این ناحیه ‏تشکیل شد.‏

با گذشت زمان لایه نمکی پدیدار شده در کف دریاچه زیر لایه‌های گل‌ولای مدفون شد. اما ‏از آنجایی‌ که چگالی نمک از چگالی سنگ و گل‌ولای کمتر است، این عنصر به‌تدریج به لایه‌های بالایی خود ‏فشار آورد و در نهایت طی میلیون‌ها سال از میان رسوبات نفوذ کرده و گنبدهای نمک جالبی در سطح زمین ‏به وجود آورد. گنبدهای نمکی دشت کویر از بهترین نمونه‌های این پدیده زمین‌شناسی در سراسر جهان به ‏شمار می‌روند.‏

زمین‌شناسان در این ناحیه حدود ۵۰ گنبد نمکی را شناسایی کرده‌اند که دیواره برخی از آن‌ها به سبب قرار ‏گرفتن در معرض باد و باران دچار فرسایش شده است.‏

اگرچه به نظر می‌رسد لایه نمکی این بیابان سطح سختی دارد، اما در حقیقت ضخامت آن فقط ‏چند سانتی‌متر است. زیر این لایه نمک، نوعی گِل شل و گریس مانند قرار دارد که ایرانیان به آن ‏‏«چربه» می‌گویند. این نوع گل‌ بسیار چسبناک است و اگر کسی در آن گیر کند، بیرون آمدن برایش ‏فوق‌العاده دشوار خواهد بود، به همین دلیل سفر کردن در دشت کویر کار بسیار خطرناکی تلقی می‌شود.‏

خاک بیابان دشت کویر بایر است و برای کشاورزی مناسب نیست و محیط آن نیز خالی از سکنه بوده و ‏تاکنون فقط بخش‌هایی از آن مورد کاوش قرار گرفته است. اسکان مردم در حوالی این بیابان فقط به چند ‏روستای پراکنده محدود می‌شود. در این روستاها ساختمان‌‌ها برای استقامت در برابر شرایط ‏دشوار آب‌و‌هوایی با سبک معماری عایق در مقابل باد ساخته می‌شوند. شماری از اهالی این ‏منطقه در تپه‌ها و کوه‌های اطراف دشت کویر سکونت گزیده‌اند. در نواحی کوهستانی اطراف نیز چندین گونه ‏از جانوران وحشی مانند پلنگ ایرانی، بز کوهی، شتر و گوسفند وحشی زندگی می‌کنند.‏

نمای هوایی از یک گنبد نمکی فرسایش‌یافته در دشت کویر. عکاس: پل ویلیامز

جلگه‌های نمک در یک پهنه کم ارتفاع از دشت کویر. عکاس: جورج استاینمتز

وزش بادهای خشک و شدید، سطح این رودخانه نمک را خشکانده و آن را به شکل رشته‌های درهم‌تنیده‌ای ‏از بلورهای نمکی درآورده است. سمت‌وسوی این بلورها تاثیر وزش باد بر سطح رودخانه را به‌خوبی نشان ‏می‌دهد. عکاس: جورج استاینمتز

سطح پر از ناهمواری یک دریاچه نمک در دشت کویر نشان‌دهنده ریزش تگرگ یا باران شدید در این ناحیه ‏است. عکاس: جورج استاینمتز

_{نویسنده: محمدرضا خسروی}