دسیسه و اندوه: داستان هایی که در پس معماری رونق نفت باکو است
اقتصاد باکو، پایتخت جمهوری آذربایجان، بعد از کشف اولین چاه نفت رونق یافت و امروزه می‌توان آثار باشکوه آن را در اقصی نقاط شهر مشاهده کرد؛ اما در پس این معماری‌های زیبا، گاهی داستان‌های غم‌انگیزی نهفته است.
تا ۱۵۰ سال پیش، یعنی قبل از اینکه در باکو نفت استخراج شود، محدوده این شهر از دیوارها و قلعه قدیمی شهر فراتر نمی‌رفت؛ اما امروزه اگر از بالای کاخ شیروان شاهان قرن پانزدهمی که مشرف بر پایتخت است، به باکو نگاه کنید، می‌بینید که شهر چقدر توسعه یافته و مدرنیته در آن نمود پیدا کرده است. امروزه تور باکو یکی از تورهای خارجی پرطرفدار در میان ایرانی‌ها است و کسانی که علاقه دارند تاریخ، سنت و مدرنیته را یک‌جا ببینند، جمهوری آذربایجان مقصد ایده‌آلی برایشان محسوب می‌شود.
برای انتخاب انواع تور آذربایجان زمینی و هوایی، می‌توانید به کمک کجارو تورهای آژانس‌های همکار را مشاهده و قیمت آن‌ها را مقایسه کنید؛ ما این امکان را فراهم کرده‌ایم تا بتوانید به‌راحتی و در کمترین زمان، انتخابی آگاهانه و ارزان داشته باشید.
از بالای کاخ شیروان شاهان منظره برج‌های مدرن شعله با چندین لایه معماری ترکیب شده و هر یک از این لایه‌ها نمایانگر تاریخ غنی خود است که پر است از دسیسه‌ها، اندوه‌ها و از دست دادن‌ها.
پاریس قفقاز
رونق صنعت نفت جمهوری آذربایجان بین ۱۸۷۲ و جنگ جهانی اول رخ داد؛ زمانی که میادین نفتی خصوصی‌شده باکو بیش از نیمی از نفت جهان را تولید می‌کردند.
مقاله‌های مرتبط:
در آن دوران باکو موجی از کارآفرینان ثروتمند، متخصصان صنعت و کارگران یقه آبی (کارگرانی که به کارهای یدی مشغول هستند) را جذب کرد و جمعیت شهر تا سال ۱۹۰۲، ده برابر شد و به بیش از ۱۴۰ هزار نفر رسید.
در پی رونق تولید نفت، ساخت و ساز رونق گرفت.
از اواخر دهه ۱۸۸۰ میلادی حلقه کوچکی از افراد سرشناس و برجسته صنعت نفت (مردان محلی مثل موسی نقی‌اف، شمسی اسدالله‌اف و زین‌العابدین تقی‌اف) و همچنین افراد خارجی مثل Rothschilds و برادران نوبل، شروع به ساخت عمارت‌ها و ساختمان‌های دولتی و عمومی کردند.
در فاصله بین ۱۵ الی ۲۰ سال، یک لایه جدید شهری در بیرون از قلعه قدیمی شهر ظاهر شد. این ساختمان‌ها، گلچین ترکیبی از انواع سبک‌ها (از گوتیک و باروک گرفته تا نئوکلاسیک و شرقی) هستند و به نوعی باهم هماهنگی دارند و به باکو لقب «پاریس قفقاز» را داده‌اند.
ساختمان‌هایی به رنگ‌های روشن
Gani Nasirov، بنیان‌گذار تور رایگان پیاده‌روی اصلی باکو (Baku Original Walking Free Tour) است، می‌گوید:
اولین خیابانی که بیرون دیوار شهر قدیمی ساخته شد، خیابان استقلالیت (Istiglaliyyat) بود.
در انتهای غربی این خیابان دو ساختمان به رنگ‌های روشن وجود دارد؛ یکی تالار فلارمونیک دولتی رنسانسی است که با الهام گرفتن از کازینو مونت کارلو (Casino de Monte-Carlo) ساخته شده است و دیگری عمارت به رنگ صورتی (صورتی روشن) برادران سادیخوف که اولین آسانسور برقی باکو در این ساختمان قرار دارد و در هر ثانیه ۷۰ سانتی‌متر جابه‌جا می‌شود.
هر دوی این بناهای در اوج رونق ساخت و ساز، بین سال‌های ۱۹۱۰ و ۱۹۱۲ میلادی ساخته شده و توسط یک معمار ارمنی از تفلیس به نام Gabriel Ter-Mikelov طراحی شده است.
مدرن و چندفرهنگی
جمعیت باکو در آن زمان به‌طور باور نکردنی چند فرهنگی بود؛ آذربایجانی‌ها، روس‌ها، ارمنی‌ها، یهودی‌ها، آلمانی‌ها و لهستانی‌ها در این کشور زندگی می‌کردند.
مخصوصا معماران لهستانی آثار زیادی از خود در دوران رونق صنعت نفت باکو به جا گذاشتند؛ یکی از آن‌ها Jozef Gosławski است که مسئولیت ساخت کلیسای جامع الکساندر نوسکی را بر عهده داشت. این کلیسا در آن زمان بلندترین ساختمان باکو به‌شمار می‌رفت که متاسفانه در سال ۱۹۳۷ توسط شوروی تخریب شد.
خوشبختانه دو شاهکار دیگر Gosławski در خیابان استقلالیت این شهر هنوز پابرجا است.
آخرین پروژه او تالار شهر باکو (Baku City Hall) است که هنوز هم مثل گذشته، کاربری خود را حفظ کرده است؛ چند قدم آن طرف‌تر، ساختمان باشکوه «موسسه Manuscripts» قرار دارد که در زمان افتتاحش در ۱۹۰۱ واقعا پیشگامی برای دختران مسلمان بود. یکی دیگر از ساختمان‌های آموزشی آن دوران، مدرسه دخترانه سنت نینا است که درست روبروی تالار شهر قرار دارد؛ مشهورترین دانش‌آموز این مدرسه «نینا کیپیانی»، قهرمان رمان قربان سعید به نام «علی و نینو» بود که در سال ۱۹۳۷ به رشته تحریر درآمده است. این داستان عاشقانه در دوران شکوفایی صنعت باکو به زیبایی کشمکش بین شرق و غرب را به تصویر کشیده است که هنوز هم هنگام گشت و گذار در مرکز شهر، این اختلاف را می‌توانید در معماری بناها مشاهده کنید.
گالری عکس‌های باکو
علی خان شیروان‌شیر، قهرمان داستان، می‌گوید:
در حقیقت دو شهر وجود دارد، یکی در داخل دیگری قرار دارد، مثل هسته در آجیل. بیرون دیوارهای قدیمی شهر، شهر بیرونی با خیابان‌های عریض، خانه‌های بلند، مردمانی پرسر و صدا و حریص برای پول قرار دارد.
در داخلِ دیوارهای قدیمی، خانه‌ها باریک و شبیه خنجرهای شرقی، دارای منحنی بودند.
معماری با هویت
امروزه جالب‌ترین چیزی که در مورد معماری دوران رونق صنعت نفت باکو وجود دارد، طرح‌های پرنقش و نگار آن نیست؛ بلکه داستان‌های انسان‌ها است که پشت این ساختمان‌ها نهفته است.
در دوران اتحاد جماهیر شوروی، این تاریخچه‌ها در میان عموم مردم شناخته‌شده نبودند، اما در اوایل ۱۹۹۰ برخی از مردم بومی شروع به تحقیق و عمومی کردن این داستان‌ها کردند و امروزه به جاذبه گردشگری تبدیل شده‌اند.
فواد آخونداف (Fuad Akhundov) که در این مورد تحقیقات زیادی انجام داده و تورهای پیاده‌روی بازدید از شهر برگزار می‌کند، می‌گوید:
داستان معماری از زبان شخصیت‌ها، واقعا تاریخ این شهر را زنده می‌کند، چون مردمی که در تور بازدید از شهر شرکت می‌کنند، شاید اسم‌ها را بعدا به یاد نیاورند، اما همیشه این داستان را به‌خاطر خواهند داشت.
افرادی که پشت داستان‌های کاخ‌ها هستند
بیرون موزه تاریخ ملی جمهوری آذربایجان، فردی داستان ساکن سابق این ساختمان، یعنی حاج زین‌العابدین تقی‌اف، مشهورترین شخصیت فعال در صنعت نفت آن دوران را تعریف می‌کند؛ از ابتدا تا وقتی که به ثروت رسید.
تقی‌اف در ابتدا کار خود را با عنوان شاگرد آجرچین شروع کرد؛ اما به سرعت به یک بساز بفروش موفق تبدیل شد و پول کافی برای خرید زمین در حومه نفت‌خیز «بی‌بی هیبت» را کسب کرد. او که چندین سال سخت کار کرده، اما به موفقیت آنچنانی نرسیده بود، ناگهان با رونق صنعت نفت، به یک میلیونر مشهور تبدیل شد.
زندگی‌نامه‌های خارق‌العاده اینچنینی در دوران رونق صنعت نفت باکو نادر و غیرعادی نیست.
شخصیت‌های برجسته باکو در دوران رونق صنعت نفت
آخوندف می‌گوید که یکی دیگر از ویژگی‌های این عمارت‌ها شباهت فیزیکی اسرارآمیز آن‌ها با صاحبان‌شان است.
این مشاهدات شخصی من است، اما می‌توانم این ادعا را با مثال‌هایی نشان دهم؛ خانه‌هایی که مثل سگ‌ها منعکس‌کننده صاحبان‌شان هستند.
به‌عنوان مثال پس از آن که عیسی بی هاجینسکی (Isa Bey Hajinski که یک مالک بود)، به چهره عمومی و مشهور تبدیل شد، یک عمارت خارق‌العاده دقیقا در کنار برج دختر، یکی از مشهورترین جاهای دیدنی باکو، ساخت. آخوندف می‌گوید:
خانه او منعکس‌کننده وضعیتش بود.
حمله ارتش سرخ
تغییر ناگهانی و چشمگیر زمانی رخ داد که در آوریل ۱۹۲۰ میلادی، بلشویک‌ها قدرت را به دست گرفتند و سوسیالیسم را جایگزین نظام سرمایه‌داری کردند.
بسیاری از داستان‌های معماری باکو به تراژدی تبدیل شد. نمونه بارز آن، کاخ شادی (Palace of Happiness) امروزی است، جایی که در آن مراسم ثبت ازدواج انجام می‌شود.
طبق داستان‌های محلی، ایده ساخت چنین مکانی زمانی به وجود آمد که مرتضی مختارف (Murtuza Mukhtarov)، یکی دیگر از چهره‌های سرشناس صنعت نفت، به همراه همسرش لیزا تورگانوف (Liza Turganova)، به اروپا سفر کرد.
الیزا در این سفر عاشق ساختمان بلندی شد که به سبک گوتیک ساخته شده بود و به همسرش گفت که چقدر به ساکنان این ساختمان حسادت می‌کند.
به محض بازگشت‌شان از سفر، مختارف به‌طور مخفیانه به یک معمار پرکار لهستانی به نام Jozef Ploszko ماموریت داد که نسخه همان ساختمان را در باکو بسازد. ساخت این بنا در سال ۱۹۱۲ به پایان رسید.
اما در ادامه داستان، پس از آن‌ها که بلشویک‌ها قدرت را به دست گرفتند، دو سرباز سوار بر اسب به داخل لابی تاختند. مختارف که از تحویل اموالش به این سربازان امتناع می‌کرد، ابتدا به سربازان شلیک کرد و سپس با شلیک گلوله‌ای به زندگی خودش پایان داد.
میراث نجیب‌زادگان و افراد بانفوذ در دوران رونق صنعت نفت
در یک تغییر مشابه غم‌انگیز سرنوشت، پس از مرگ تقی‌اف در سال ۱۹۲۴، خانه او در حومه شهر مصادره شد، خانواده‌اش از این کشور اخراج شدند و همسرش، سونا، گفته می‌شود که بعدها در خیابان‌های باکو گدایی می‌کرد.
بلشویک‌ها به سرعت بزرگ‌ترین عمارت‌های نفتی را ملی کردند و آن‌ها را به آپارتمان‌ها یا دفاتر اداری دولتی تبدیل کردند. در اکثر موارد، صاحبان این عمارت‌ها به استانبول، پاریس و برلین مهاجرت کردند.
در طول ۷۰ سال بعدی، لایه معماری جدید شوروی مرزهای باکو را گسترش داد، اما تا زمانی که جمهوری آذربایجان در سال ۱۹۹۱ استقلالش را به دست آورد، شهر کوچک باقی ماند.
گالری عکس‌های باکو
از آن زمان، رونق صنعت نفت پس از استقلال افق جدید قرن بیست و یکمی جدیدی خلق کرد و با سازه‌های خلاقانه‌ای مثل مرکز فرهنگی حیدر علی‌اف، موزه فرش و برج‌های شعله شناخته می‌شوند.
این امر باعث شده که برخی از مردم، باکو را «دبی دریای خزر (کاسپین)» بنامند، اما این واقعا با واقعیت فاصله دارد.
پایتخت جمهوری آذربایجان شهر عشق و افسانه‌ها است، شهری چندفرهنگی که شرق و غرب در آن در هم می‌آمیزد و در هیچ کجا بهتر از معماری‌های به جا مانده از دوران رونق صنعت نفت، نمی‌توانید این حقیقت را مشاهده کنید. برای شناخت بهتر جاهای تاریخی این شهر می‌توانید فهرست کاملی از جاهای دیدنی باکو را در کجارو مشاهده کنید و به اطلاعاتی مثل موقعیت مکان روی نقشه، آدرس دقیق، تصاویر و همچنین جاذبه‌های رایگان این کشور دسترسی داشته باشید.
دیدگاه