بازی بر سر هویت یک بنای تاریخی در یزد: زندان اسکندر یا مدرسه ضیائیه

هرازچندگاهی شایعاتی در مورد تغییر نام «زندان اسکندر» به «مدرسه ضیائیه» در یزد مطرح می‌شود. این موضوع با مخالفت ساکنان محله فهادان و کسبه روبه‌رو می‌شود، چرا که این تغییر نام را باعث لطمه زدن به هویت این بنا و عاملی در رکود گردشگران منطقه می‌دانند.

برخی دیگر در مورد اینکه این محل، زندان اسکندر است، تردید دارند معتقد هستند که زندان اسکندر، بنای دیگری است. بنابراین بنای فعلی باید تغییر نام پیدا کند؛ چرا که گردشگران زیادی هنگام بازدید از این بنا، به هویت بناهای تاریخی یزد بی‌اعتماد می‌شوند.

پراکندن شایعات نامعلوم در مورد بناهای تاریخی ارزشمند شهری جهانی، باعث لطمه زدن به صنعت گردشگری و عدم اعتماد گردشگران به هویت تاریخی آن می‌شود، بنابراین این موضوع نیازمند دقت و توجه بیشتری است.

«ذات الله نیکزاد» عضو هیات علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری کشور در مورد اینکه زندان اسکند قطعا مدرسه ضیائیه نیست می‌گوید:

هر چند حقیقت در رابطه با هویت اصلی بنای زندان اسکندر، هویت نامعلوم و اثبات شده‌ای نیست اما با مراجعه به تاریخ یزد متوجه خواهیم شد که برطبق شواهد این بنا به هیچ وجه مدرسه ضیائیه نیز نبوده است.

به گفته وی و با استناد به تاریخ، مشخصات مدرسه ضیائیه با زندان ساکندر مطابقتی ندارد، این مدرسه دارای مناره‌هایی با کاشی‌کاری بوده است. همچنین موقعیت آن با این بنای تاریخی مطابقت ندارد.

در منابع تاریخی از دو مدرسه ضیائیه «سرپلوک» و «شهرستان» نام برده شده که طبق توضیحات نیکزاد، مدرسه ضیائیه سرپلوک باید در محله‌ای به همین عنوان در یزد باشد و مدرسه‌ی شهرستان هم در این محل نبوده است.

او در ادامه می‌گوید:

البته در تاریخ یزد از بنایی با عنوان «زندان اسکندر» در محله شهرستان و در نزدیکی مسجد چهل محراب یاد شده که این محل فاصله نزدیکی با بنای کنونی زندان اسکندر دارد و در رابطه با موقعیت این بنا در این محل نیز در تاریخ بسیار یاد شده است.

در مورد زندان اسکندر، مقصود زندان به معنای خاص آن نیست؛ در نام‌گذاری این بنای تاریخی، زندان عنوانی کلی است که در گذشته‌ی یزد مرسوم بوده است. موضوع اصلی انتخاب عنوان زندان برای «زندان اسکندر» است که چرایی آن هنوز هم مشخص نیست؛ اما هیچ شکی نیست که اما هیچ شکی نیست که زندان اسکندر، مدرسه ضیائیه نیست.

او همچنین دلیلی برای تغییر نام زندان اسکندر نمی‌بیند و عنوان می‌کند که نام این بنا به دلایلی نامشخص، فقط در دهه ۴۰ با مدرسه ضیائیه یاد شده که از اساس پذیرفته نشده و فقط در حد فرضیه بوده است.

نیکزاد اشاره می‌کند که این بنا مشخصا زندان نبوده است و عنوان زندان در نام بنا، واژه‌ای مرسوم به معنای «جا و مکان» بوده است که یادآور رویداد زندانی شدن و شکنجه بزرگان پارسی در یزد قدیم است که برای یادآوری رویدادی تاریخی و در قالب نام نشانه‌ای ساخته شده است.

وی اضافه کرد که نشانه‌های تدفین، گور، اسکلت و بناهای استخوان انسان‌ها در این بنا نمی‌تواند مستندی بر زندان بودن آن باشد.

محدوده‌هایی مانند حسینیه فهادان، بقعه دوازده امام و بنای مشهور زندان اسکندر و فضای سبز آن، در گذشته گورستان بوده و مطمئنا در کاووش‌ها شواهدی از تدفین در دوره‌های اسلامی نیز بدست آمده که مسئله‌ای عجیب نیست.

نیکزاد با اشاره به گنبد قدیمی و گنبدخانه بزرگ و کارشده بنای زندان اسکندر، یادآور شد:

هرچند این بنا نیز دارای کتیبه بوده و وجود مدفنی در آن بعید نیست اما باید دانست که در فرهنگ یزد تدفین در گنبدخانه‌ها و خانقاه‌ها نیز امری جاافتاده بوده و وجود بقاعی مانند سید رکن‌الدین، چنین امکانی را دور از ذهن نمی‌کند.

او پرداختن به مسئله باستان‌شناسی در این بنا را برای مشخص شدن هویت و اطلاعات مجهول این بنای تاریخی ضروری دانسته و می‌گوید با این اقدام گره‌ی کور هویت زندان اسکندر باز می‌شود.

البته «محمد خدادادی» استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه یزد به مصرع «دلم از وحشت زندان سکندر بگرفت» از حافظ شیرازی اشاره و اظهار می‌کند:

حافظ با بهره‌گیری از آرایه‌ی ادبی «ذکر جزء و اراده کل»، از عنوان زندان اسکند استفاده کرده اما این عنوان صرفاً به عنوان بنای تاریخی زندان اسکندر نیست و مجازی از تمام شهر یزد است.

وی با بیان این که امکان وجود چنین محله‌ای و بنایی در یزد وجود داشته است، تصریح می‌کند:

قطعا در سفر حافظ به یزد، از دوران قبل از اسلام، اسطوره‌هایی محلی در مورد رویداد تاریخی اسکندر وجود داشته که اسکندر بزرگان و عاملان پارسی را به یزد و بعداً به این مکان فرستاده است.

به منظور دریافت اطلاعات کامل درباره بناهای تاریخی و جاهای دیدنی یزد،‌ فهرست جامع آن را در کجارو ببینید.