رونمایی از کارت های بازی گنجفه در موزه رضا عباسی

روابط عمومی موزه رضا عباسی از نمایش کارت‌های بازی صفوی با نام «گنجفه» تا پایان بهمن ماه خبر داد. این ۳۰ کارت‌ بازی که بر اساس مستندات به دوران صفوی نسبت داده می‌شوند، در مخزن موزه رضا عباسی نگهداری می‌شد و برای نخستین‌بار در معرض دید علاقه‌مندان قرار گرفته است. در همین راستا نازی فاطمی، کارشناس مسئول موزه‌داری در موزه رضا عباسی اذعان داشت:

گنجفه یا گنجیفه در اصل «گنج‌فهم» بوده که به‌علت استفاده زیاد در لفظ به آن گنجفه می‌گفتند و چون این بازی سبب افزایش عقل و فهم می‌شد، چنین نامی داشت. این بازی در دوران صفویه متداول بوده است و اگر قبل از صفویه مورد استفاده قرار گرفته، چند سالی پیش از آن قدمت نداشته است.

فاطمی با ارجاع به فصل ۶۴ کتاب «شاهد صادق» نوشته میرزا محمدصادق مؤلف، گنجفه را از مخترعات «میرغیاث‌الدین منصور شیرازی» دانست که در دوران صفویه زندگی می‌کرد و او فردی بسیار باهوش و نابغه بوده است. وی گفت:

یکی دیگر از منابع مورد استناد، اهلی شیرازی است که کتابچه‌ای با نام رباعیات گنجفه با ۹۶ دوبیتی داشته که اگر هر دوبیتی را روی صفحه کاغذ می‌آوردند هر صفحه یکی از کارت‌های بازی را تشکیل می‌داده. این فرد در سال ۹۴۲ قمری فوت کرده است؛ اگر احتمال دهیم ۲۰، ۳۰ سال قبل از فوتش این اشعار را سروده باز هم قدمت این بازی به دوران قبل از صفویه نمی‌رسد.

کارشناس مسئول موزه‌ رضا عباسی با اشاره به مستندات بسیاری که در رابطه با این بازی در سفرنامه‌ها وجود دارد، تشریح کرد:

مثلا سفرنامه «تاورنیه» که درباره آداب و رسوم فرهنگ صفویه است، اشاره شده که در میان بازی‌های ایرانی، کارت‌های بازی وجود دارد که به آن «گنجفه» گفته می‌شود و هشت نشان دارد. از مجموع این منابع نتیجه گرفته شده که این بازی در دوران صفویه اختراع شده و به‌ویژه در زمان شاه عباس اول. در جایی هم اشاره شده که در میان سران سپاهیان از این بازی استفاده شده است، اما در دوران شاه عباس دوم به‌علت دگرگونی‌های اجتماعی این بازی جزو بازی‌های ممنوعه به حساب می‌آید و از ایران خارج می‌شود و در کشورهای دیگری مثل هند نمونه‌ای از این بازی شکل می‌گیرد. همه این مستندات این احتمال را مطرح می‌کند که گنجفه بازی مربوط به دوران صفوی بوده است.

_{عکس‌ از وب‌سایت خبرگزاری ایسنا}

نازی فاطمی این کارت‌های بازی را شامل هشت دسته عنوان کرد که هر دسته ۱۲ کارت دیگر دارد. وی توضیح داد:

عناوین هشت دسته شاملِ غلام، تاج، شمشمیر، اشرفی، چنگ، برات، سکه و قماش است. ۱۲ کارت هم دو کارت اول شاه و وزیر نام دارد و بقیه از یک تا ۱۰ شماره‌گذاری شده است. جنس این کارت‌ها از عاج و سنگ‌های قیمتی بوده، به‌ویژه آن‌هایی که در دربار استفاده می‌شده است.

وی با اشاره به مطلبی از کتاب «گوهرنامه» نوشته محمد بن منصور، اظهار کرد:

در نواحی نیشابور، گوهری به نام «فیروزه» وجود دارد که برای نرد، شطرنج و گنجفه آن را استخراج می‌کردند و می‌تراشیدند. زمانی که کارت در میان عموم مردم استفاده می‌شد دیگر این تزیینات را نداشت و از برگ نخل، مقوا یا کاغذ استفاده می‌شد.

فاطمی با بیان اینکه در این نمایشگاه شامل ۳۰ عدد کارت مستطیل‌شکل به نمایش گذاشته شده است، اظهار داشت:

این کارت‌ها در ابعاد متغیر و اندازه‌های کوچک است؛ در عرض سه تا چهار سانتی‌متر و به طول پنج تا ۶ سانتی‌متر و در وزن‌هایی متغیر از ۱٫۶۸ تا ۶ گرم. نقش‌های کارت‌ها نیز متفاوت و بیشتر درباری است، مثل صحنه شکار و شهبانویی که کودکی در آغوش دارد. برای تزیین کارت‌ها از هنر لاک یا روغن‌کاری استفاده است، چون این صنعت فاخر و درباری بوده است و این بازی‌ها هم درباری به حساب می‌آمدند از آن هنرها برای مزین کردن آن‌ها استفاده می‌شد. علاوه بر این، برای اینکه ببینده را سوق دهند که نقوش ریز این کارت‌ها را بهتر ببیند جلا و روغنی روی کارت‌ها می‌زدند تا براق و واضح شود.

شایان ذکر است که نمایشگاه بازی صفوی گنجفه از ۱۷ تا ۳۰ بهمن در تالار اسلامی شماره دو واقع در موزه رضا عباسی برپا است. بازدید از این موزه از ساعت ۹ صبح تا ۱۷ امکان‌پذیر خواهد بود. موزه رضا عباسی در خیابان شریعتی، نرسیده به پل سیدخندان، شماره ۸۹۲ واقع شده است.