آمفی تئاتر الجم، سازه ای رومی در تونس

آمفی‌تئاتر یکی از ویژگی‌های نمادین معماری روم باستان به شمار می‌رود که مشهورترین نمونه آن، کولوسئوم در رم است. این آمفی تئاترها در سراسر امپراطوری روم ساخته شدند، به‌طوری که حدود ۲۳۰ نمونه آن هنوز پابرجا هستند. یکی از نمونه‌های فوق‌العاده زیبای این سازه‌ها، آمفی‌تئاتر الجم (Amphitheatre of El Djem) در شهر تونس است که باشکوه‌ترین بقایای به جا مانده رومی در کل آفریقا محسوب می‌شود و در عین حال در فیلم زیبای گلادیاتور نیز خوش درخشید.

الجم (El Djem) در دویست و ده کیلومتری جنوب تونس قرار گرفته؛ این شهر مدرن تونسی بزرگ‌ترین ساختمان‌های آفریقایی رومی را دارد. تاریخ ساخت آمفی‌تئاتر الجم به اواخر قرن دوم میلادی برمی‌گردد. این ساختمان تاریخی باعظمت در حال‌ حاضر برای برگزاری کنسرت‌ها استفاده می‌شود و جشنواره سمفونیک موسیقی تونس نیز در سال ۲۰۱۲ در این مکان برگزار شد. این یک مکان ایده‌آل برای اجرای موسیقی کلاسیک است.

در واقع دو آمفی تئاتر در الجم وجود دارد، آمفی تئاتر کوچک‌تر از شهرت کمتری برخوردار است و حفاظت مناسبی از آن نشده است. جاذبه اصلی الجم، در ۷٫۲ کیلومتری شمال این آمفی تئاتر کوچک‌تر قرار دارد و به آمفی تئاتر الجم مشهور است.

آمفی‌تئاتر الجم از بلوک‌های کاملا سنگی و بدون فونداسیون بوده و طبق گفته‌ها به تقلید از بنای کولوسئوم در رم ساخته شده است. با وجودی که کولوسئوم عنوان بزرگترین آمفی تئاتر رومی را دارد، اما آمفی‌تئاتر الجم چیزی از آن کم ندارد. در این سازه ۳ طبقه، محور بزرگ‌تر ۱۴۸ متر و محور کوچک‌ترش ۱۲۲ متر است. علاوه بر این ارتفاع سکوهای هر ردیف به ۳۶ متر می‌رسد.

ساختمان فعلی آمفی‌تئاتر جایگزین ساختمان اصلی کوچکتر با گنجایش ۸۰۰۰ نفر شد. این سازه با ظرفیت ۳۰۰۰۰ (و طبق برخی برآوردها تا ۶۰۰۰۰ هزار نفر) تماشاگر به عنوان چهارمین آمفی‌تئاتر بزرگ در دنیای روم به حساب می‌آید. قوس‌هایی از جنس کامپوزیت در هر طبقه وجود دارد که ستون‌ها را به هم وصل می‌کند، در هر طبقه ۳۰ قوس وجود داشته که الان ۶۸ مورد آن به جا مانده است. راهروی داخلی این سازه به یک گذرگاه سرپوشیده منتهی می‌شود که در مسیر مدور هر طبقه چرخیده و امکان دسترسی به سکوها را میسر می‌کند.

با توجه به عظمت و شکوه این سازه می‌توان اینطور استنباط کرد که امپراطوری روم در زمان ساخت آن، ثروتمند بوده و در صلح و آرامش بسر می‌برده است. با اینکه تاریخ دقیق ساخت این محل مشخص نیست، اما طبق برآوردها، ساخت آن در سال ۲۳۸ بعد از میلاد آغاز شده بود.

باستان‌شناسان توانستند بخش زیرزمین آمفی‌تئاتر را در سال ۱۹۰۴ کشف کردند که همچنان دست‌نخورده باقی مانده بود و نحوه عملکرد ساختمان را به خوبی نشان می‌داد. این زیرزمین با ۶۵ متر طول به دو راهروی طاقی شکل تقسیم می‌شد که اتاق‌هایی برای اسکان گلادیاتورها و قفس‌هایی برای حیوانات وحشی داشت.

در این میدان می‌توان به وضوح شاهد تکنیک‌‌ ساخت و ساز رومی نظیر حفره‌های مثلثی در قطعات سنگ بود. علت حفر این سوراخ‌ها در بالای هر قطعه سنگ برای این بوده تا بتوانند بست‌های بلند کردن سنگ‌ها را به راحتی در آنها قرار دهند. سازندگان این بنا کنار برخی از سوراخ‌ها، نمودارهایی رسم کرده بودند که نحوه انتقال سنگ‌ها به مکان مورد نظر را نشان می‌داد.

دریچه‌هایی در این میدان تعبیه شده که امکان حمل و نقل حیوانات وحشی از قفس‌های زیرزمین به بالا و بالعکس را فراهم می‌کرد. یک نوار متحرک از مرکز میدان به پایین رفته که برای بلند کردن سقف زیرزمین بود تا در زمانی که میدان مورد استفاده نبود، هوا در فضاهای محصور زیرزمین جریان داشته باشد.

این احتمال وجود دارد که این سازه هیچگاه تکمیل نشده باشد. شهر تیدروس (Thysdrus) در قرن سوم میلادی بعد از حضور در شورش علیه قدرت سلطنتی رو به زوال رفت. مالیات بر تولید روغن زیتون باعث بروز آشوب گسترده در سراسر تونس و قتل گماشته سلطنتی شد. سپس مردم شهر یک پیرمرد محلی ۸۰ ساله را به عنوان امپراطور انتخاب کردند که حکمرانی او دیری نپایید چراکه چند هفته بعد از رسیدن به قدرت در تونس کشته شد و ماکسیمینوس (Maximinus) جای او را گرفت. با به پایان رسیدن شورش‌ها، شهر تیدروس به غارت رفت و هیچگاه به وضعیت سابق خود برنگشت.

با این حال آمفی‌تئاتر الجم بعد از سقوط شهر تیدروس و امپراتوری روم آسیبی ندید. در قرن پنجم میلادی و همینطور در جریان جنگ بین جناح‌های مختلف عرب در قرن هفتم میلادی به عنوان قلعه نظامی مورد استفاده قرار گرفت. این محل به صورت یک سازه کامل باقی ماند تا اینکه سنگ‌های آن برای ساخت روستای مدرن الجم در قرن هفدهم به غارت رفت. در طول جنگ جهانی دوم آمفی‌تئاتر به عنوان پناهگاهی برای سربازان آلمانی استفاده می‌شد و حمله انگلیسی‌ها خسارت بیشتری به آن وارد کرد. با این وجود هنوز بافت اصلی خود را حفظ کرده، به طوریکه در یک طرف آن می‌توان سه طبقه این بنا با راهرو و پله را مشاهده کرد.

از ماه جولای سال ۲۰۱۷ به لطف امکانات جدید گوگل، مردم بیشتری می‌توانند به صورت مجازی در این جاذبه تاریخی قدم بزنند و از عظمت آن لذت ببرند. تصاویر ۳۶۰ درجه امکان خوبی برای گشت و گذار مجازی در این سایت را فراهم کرده است.

علاوه بر این بازدیدکنندگان می‌توانند از موزه باستان‌شناسی الجم نیز دیدن کنند که شامل اشیای رومی نظیر چراغ‌های روغنی، سکه‌ها و... و موزاییک‌های زیبا با طرح‌های هندسی و گیاهان و حیوانات است. البته برخی از این موزاییک‌ها همچنان در سازه اصلی آمفی تئاتر قرار دارند.

در فاصله سال‌های ۱۹۷۴ تا ۱۹۸۰ بازسازی و نیمی از سکوهای آن مرمت شد و امکانی را فراهم کرد تا مردم مجدداً از وقایع آمفی تئاتر لذت ببرند. این سازه در میراث جهانی یونسکو ثبت شده و یکی از پربازدیدترین جاذبه‌های تونس محسوب می‌شود.