زرتشتی دوزی ؛ هنر سوزن دوزی ایرانیان باستان

هرآنچه باید در مورد یزد بدانید

زرتشتی‌دوزی دربرگیرنده نگاره‌ها و نمادهای ویژه‌ای است که هر یک درون‌مایه‌ی ویژه‌ای در باورهای زرتشتیان و ایرانیان دارد که البته پته‌دوزی کرمان بسیار شبیه به این هنر دوخت است.

زرتشتی‌دوزی با نخ‌های رنگی بسیار ظریف ابریشمی روی پارچه‌های ریزبافت نقش می‌شده است که از ظریف‌ترین انواع سوزن‌دوزی است. اغلب دوخت‌های آن به‌اندازه‌ای ظریف و کوچک هستند که فقط با ذره‌بین می‌توان آن‌ها را از هم تفکیک کرد که این از ویژگی‌های بارز این هنر محسوب می‌شود. در این روش دوخت دوزندگان برای بستر کار از پارچه‌های ریز بافت استفاده می‌کنند و نقوش متنوعی برای سوزن‌دوزی به کار می‌برند. اکنون این هنر نزد زرتشتیان یزد و تهران تا حدودی رواج دارد. پوشاک آنان از پارچه‌هایی به رنگ‌های گوناگون تشکیل شده است. رنگ‌های مورد استفاده در گبردوزی، رنگ‌های روشن و زنده مانند سرخ، سفید و سبز بوده است.

نخ مورد استفاده در زرتشتی‌دوزی ابریشم تابیده‌ طبیعی است. از این نخ هم برای سوزن‌دوزی طرح‌ها روی نوارهای تیر و هم برای شیرازه‌دوزی بین تیر و سیخ‌ها (بخشی از لباس زنان زرتشتی) استفاده می‌کردند. پس از ظرافت که یکی از مشخصه‌های بارز هنر زرتشتی‌دوزی است، نقوش به کار رفته را می‌توان یکی دیگر از مشخصه‌های آن دانست.

نقوش متنوعی در زرتشتی‌دوزی به کار می‌رود که عبارت‌اند از نقوش گیاهی (درخت زندگی، درخت سرو، سرو خمیده، گل میخک)، نقوش حیوانی (طاووس، خروس، مرغ، هدهد و ماهی) یا نقوش هندسی مانند مربع و دایره. این نقوش به‌صورت بسیار ریز روی پارچه دوخته می‌شود، به طوری‌که کوک‌های آن به‌سختی دیده می‌شود .

از جمله دیگر دوخت‌های به کار رفته در زرتشتی‌دوزی شامل شیلونه، نقطه‌دوزی، تنبل‌دوزی، کوک‌دوزی، یراق‌دوزی و ساتن‌دوزی است. برای تزئین درزها و زیبایی کار از شیرازه‌دوزی استفاده می‌شود که برای شیرازه‌دوزی از دوخت‌هایی مانند ساقه‌دوزی، توپردوزی، زنجیره و دندان‌موشی استفاده می‌شود

از آثار باستان‌شناسی و نقوش طاق‌بستان در می‌یابیم که در زمان ساسانیان، زرتشتیان به بافت‌های ظریف علاقه فراوان داشته و بر فن بافندگی اقوام دیگر، از اروپا تا چین و ژاپن، اثر گذاشته و مردم عادی نیز این علاقه به پارچه‌های ریزبافت را پایدار نگه داشته و مهارت در سوزن‌دوزی را ارج می‌نهادند، به طوری‌ که مهارت دختران در سوزن‌دوزی بخشی از جهیزیه ایشان به شمار می‌رفت. زرتشتیان این نگاره‌ها را روی لباس نوعروسان می‌دوختند تا باورهایی مانند باروری، حاصلخیزی، زندگی جاوید و… را به نمایش بگذارند.

در گذشته، اندکی پس از زاده شدن دختر‏، خانواده و به‌ویژه مادر او به فکر آماده کردن جامه و جهاز عروسی او بودند و کار نخ‌ریسی و بافتن پارچه و دوختن جامه را آغاز می‌کردند و سپس گل‌دوزی روی آن را انجام می‌دادند. سال‌ها زمان می‌برد تا گل‌دوزی لباس عروس به پایان برسد، بدین ترتیب سوزن‌دوزی زرتشتی را می‌توان در جهیزیه‌های عروس یا لباس جشن یا لباس زنان و مردان زرتشتی جستجو کرد.

سوزن‌دوزی در پوشاک زرتشتیان

سوزن دوزی در قسمت‌های مختلف پوشاک زرتشتیان دوخته می‌شود که عبارت‌اند از:

لچک

کلاهک بانوان زرتشتی است که پارچه‌ای سه‌گوش از پارچه‌های زری و مخمل و ابریشم است که با آستر دوخته می‌شود، دو گوشه این لچک که در پشت سرقرار می‌گیرد به‌وسیله قیطان به هم می‌پیوندند .

مکنا

که از پارچه‌ای رنگین تهیه می‌شود که طول آن حدود ۵/۳ و عرض یک متر است و روی لچک استفاده می‌شود .

شلوار بانوان زرتشتی

ساق‌های این شلوار از تکه‌های باریک و الوانی تشکیل می‌شود که به یکدیگر دوخته شده‌ است و روی آن گبردوزی انجام می‌گیرد. این شلوارها بسیار گشاد بود و بلند تا مچ پا که در کمر و مچ پا با بندی جمع می‌شده است.

پیراهن بانوان زرتشتی

برای تهیه این پیراهن از پارچه‌های خوشرنگ که تا زانو یا کمی زیر زانو و قد آن را به‌صورت عمودی از زیر سینه تا پایین است که با تکه‌های به‌صورت ترک و رنگارنگ ترکیب می‌کنند و زرتشتی‌دوزی روی این ترک‌ها انجام می‌گرفته است. در حال حاضر از پارچه‌های متداول در بازار استفاده می‌شود. در گذشته از پارچه‌های رنگارنگ ابریشم بهره برده می‌شد که از دست بافته‌های خودشان بوده و پارچه‌های روشن بافت چیت که اغلب از کشورهای روسیه و هند آورده می‌شد و بیشتر طرح‌های گل ریز داشتند. این تکه‌های ابریشم رنگی و پارچه‌های چیت یکی در میان کنار هم قرار می‌گرفته و دوخته می‌شدند که پارچه‌ی حاصل را «تیر و سیخ» می‌نامند.