روزشمار: ۲۳ دی؛ دی به دین روز، چهارمین جشن دیگان
همان طور که قبلا هم گفته شده است، در گاهشماری ایرانی، هر یک از روزهای ماه یک نام ویژه خود را دارد. در سه روز از روزهای ماه نام «دی» به چشم می‌خورد. ماه سی روزه زرتشتی از چهار بخش تشکیل می‌شد كه در آغاز نخستین بخش نام اهورامزدا و در آغاز سه بخش دیگر نام «دی»، صفت اهورامزدا قرار داشته و این چیزی شبیه به تقسیم ماه به هفته سامی است. به این ترتیب، هر بخش ماه به نام خدا آغاز می‌شده است: اول ماه به نام هُرمزد، هشتم و پانزدهم و بیست و سوم ماه به نام دی. هر یک از این چهار روز معرف آغاز هفته‌ای تازه در ماه است و برای آن كه دی‌ها با هم اشتباه نشوند، هر یک از آن‌ها را با نام روز بعد همراه می‌كنند:
- روز هشتم = دی به آذر
- روز پانزدهم = دی به مهر
- روز بیست و سوم = دی به دین
این سه روز با نخستین روز ماه که اورمزدروز است، ارتباط دارند. پس این چهار روز به یکدیگر پیوند دارند و شاید از همین رو است که برخی از پژوهشگران در دی ماه چهار جشن دیگان در نظر گرفتند. برای هر یک از این روزها در دی ماه آیین‌هایی هم نقل شده است و برخی از این جشن‌ها نام خاصی هم به خود گرفتند.
دی به دین به روز بیست و سوم هر ماه در گاهشماری ایران باستان گفته می‌شود. در گاهشماری ایران باستان غیر از روز اول هر ماه که هرمزد روز نامیده می‌شود، سه روز دیگر به نام اهورامزدا است که به‌صورت دی آمده و برای باز شناختن هر یک از این سه روز به نام روز بعد الحاق شده و دی به آذر (روز هشتم)، دی به مهر (روز پانزدهم) و دی به دین (روز بیست و سوم) گفته می‌شود. دی یکی از نام‌های اهورامزداست و در اوستا به‌صورت دَثوش یا دَدوش یا دَذوه صفت و به معنی آفریننده آمده است.
روز هشتم، پانزدهم و بیست و سوم ماه دی برای آنکه نام این روزها با نام ماه یکی شده، اعیاد دانسته می‌شد.
ایرانیان باستان همواره شیفته شادی و جشن بوده‌اند و این جشن‌ها را با روشنایی و شید (نور) می‌آراستند. در تاریخ ایران باستان ۳۶ جشن داشتیم. آنان خورشید را نماد نیکی می‌دانستند و در جشن‌هایشان آن را ستایش می‌کردند.
معنای واژه «دی»
واژه «دی» در اوستا، دتهوش (Dat-Hush) یا دزوه (Daz-Vah) است که به معنی دادار یا آفریننده و آفریدگار که همیشه برای اهورامزدا صفت آورده شده است.
واژه دی از مصدر «دا» آمده که در اوستا و فرس هخامنشی و سانسکریت به معنی دادن، آفریدن، ساختن و بخشودن است. در پهلوی داتن و در فارسی دادن شده که از همین ریشه است.
معنای واژه «دی به دین» در فرهنگ فارسی عمید
نام قدیمی آن دیبادین است. نام روز بیست وسوم از هر ماه خورشیدی که زردشتیان در این روز جشنی برپا می‌کردند، دی به دین است و دین مرد خرد / آن شناسم که لعل باده خورد (مسعودسعد: ۵۴۹).
جشن‌های قدیم ایران در دی ماه
- ۱ دی: روز میلاد خورشید؛ جشن خرم روز، نخستین جشن دیگان
- ۸ دی: دی به آذر روز، دومین جشن دیگان
- ۱۵ دی: دی به مهر روز، سومین جشن دیگان
- ۲۳ دی: دی به دین روز، چهارمین جشن دیگان
این ۴ روز را در ماه دی جشن می‌گیرند و در این روزها به نیایش همگانی و استراحت می‌پردازند و این سه روز، روز استراحت در هر ماه بوده است. مانند آدینه (جمعه) که بین هر «دی روز»، ۷ روز فاصله بوده و به‌خاطر همین بسیاری فکر می‌کنند که گاهشمار زرتشتی «روزهای هفته» داشته است.
امروزه زرتشتیان در برخی از شهرها و روستاها، یکی از روزهای دی در ماه دی یا همه آن را جشن می‌گیرند.
در همین روز:
- اشغال تبريز توسط نيروهای آلمان و امپراتوری عثمانی در جريان جنگ جهانی اول (۱۲۹۳ شمسی)
- درگذشت «ابوسعيد بهادرخان» آخرين ايلخان مغول در ايران (۷۳۶ قمری)
- اعلام یکپارچگی لیبی و تونس (۱۹۷۴ میلادی)