کبوترخانه تاریخی اصفهان در حال تخریب است

همایون خوش‌اقبال به‌همراه الهام فرنام پس از بیان عوامل انسانی و طبیعی این تخریب، راهکارهایی را برای حفاظت، مرمت، احیای کاربری و استفاده از پتانسیل‌های توریستی این بناهای ارزشمند بیان کرده‌اند.

«انگلبرت کمپفر» آلمانی در زمان «شاه سلیمان صفوی» کبوتر خانه‌های اصفهان را به این ترتیب شرح می‌دهد:

کبوتر خانه‌ها را به‌شکل برج قلعه و از خشت خام ساخته‌اند. سقف آن دارای سوراخ‌های متعدد برای کبوترها است و کنگره‌ای نیز برای آن ساخته‌اند. در داخل آن‌ها هزارها لانه ردیف هم دیده می‌شود که کبوتران در آن‌ها قرار می‌گیرند.

کبوتر خانه‌ها در ایران بیشتر در استان اصفهان و شهرهای فلاورجان، مبارکه، شهرضا، نجف‌آباد، گلپایگان، خوانسار و... دیده می‌شوند. با مطالعه کبوتر خانه‌ها در کشورهای اروپایی، به‌ویژه انگلستان، متوجه می‌شویم که مهم‌ترین کارکرد یک کبوتر خانه از عهد باستان تاکنون بیشتر تولید گوشت مخصوصاً در ماه‌های سرد بوده است. اما در ایران به‌دلایل فرهنگی و مذهبی، صید کبوتر رواج نداشته و در عوض از کود این پرنده استفاده می‌شده است. کبوتر خانه‌ها مثل مجتمع‌های بزرگ مسکونی هستند که ساکنان آن‌ها کبوترها بوده‌اند. تعداد کبوترانی که در این بناها زندگی می‌کردند، به امنیت، غذا و تعداد لانه‌های تعبیه شده در آن‌ها بستگی داشت. ۱۰ هزار جفت شاید بیان‌گر نسبی فاکتورهای مناسب در یک کبوتر خانه باشد. در ساخت این بناها ماده اصلی «خشت خام» بود، که روی آن را اندود کاهگل می‌کشیدند. ابتکار قابل‌توجه در ساخت این بناها، فراهم آوردن بیشترین تعداد لانه‌های کبوتر با کمترین مقدار مصالح ساختمانی است.

همایون خوش‌اقبال در مورد این کبوتر خانه‌ها که در زمان خود از شهرتی عالم‌گیر برخوردار بوده‌اند و ذکر آن‌ها در سفرنامه‌های سیاحان اروپایی که در عهد صفوی به ایران سفر کرده‌اند، هم آمده است، گفت که تعداد زیادی از این کبوتر خانه‌ها پس از گذشت قرون متمادی از دستبرد زمانه در امان مانده و تا عصر حاضر پابرجا مانده‌اند.

خوش‌اقبال با اشاره به سفر اخیرش در بازدید از این منطقه گفت که اردیبهشت ماه امسال برای بازدید از کبوتر خانه‌های تاریخی «ولاشان» اصفهان، عازم این منطقه شدیم؛ زمانی که به محل رسیدیم با واقعیتی روبه‌رو شدیم که با تصورات ما چه به‌عنوان یک گردشگر و چه به‌عنوان دانشجویان رشته‌ی باستان‌شناسی کاملا متفاوت بود.

او در ادامه اظهارکرد:

متاسفانه در حال حاضر این کبوتر خانه‌ها در وضعیت بسیار بدی قرار دارند، به‌گونه‌ای که اگر روند تخریب آن‌ها متوقف نشود، تا ‌سال آینده یا حتی کمتر از آن، دیگر اثری از این کبوتر خانه‌ها باقی نخواهد ماند.

این دانشجوی باستان‌شناسی با بیان اینکه «کبوتر خانه‌های ولاشان امروزه مورد تهدید انواع آفات انسانی و طبیعی هستند و اقدامات فوری حفاظتی و مرمتی آن را می‌طلبد»، برخی از انواع این آسیب‌های انسانی و طبیعی را یادآوری کرد.

او برخی از این تخریب‌ها را شامل «عوامل انسانی» دانست و توضیح داد: رعایت نکردن حریم کبوتر خانه‌ها توسط زمین‌های کشاورزی مجاور، رعایت نکردن حریم کبوتر خانه‌ها در جاده‌کشی و عملیات‌های عمران، قرارگیری برخی کبوتر خانه‌ها در ملک خصوصی و مسئله‌ی تضارب حق شخص و عام، ساخت‌وسازهای شخصی در مجاورت کبوتر خانه‌ها بدون توجه به حریم آن‌ها، تخریب توسط قبرستان محلی بدون توجه به حریم این بناها، استفاده به‌عنوان زباله‌دانی، تخریب مستقیم بنا (مانند آتش افروختن پای بنا) به‌علت رسیدگی نکردن و حفاظت نامناسب و نبود اطلاع‌رسانی و آموزش، کاشت درخت در مجاورت بنا و تخریب پِی، مرمت خودسرانه و غلط از جمله‌ی این تخریب‌ها هستند.

وی در توضیح انواع تخریب «عوامل طبیعی» نیز گفت:

نشست پی بنا، تخریب توسط حشرات، شسته شدن بخشی از دیوار برخی از بناها براثر بارش باران، تخریب بنا به‌علت سستی برخی عناصر تشکیل‌دهنده‌ی بنا و فساد آن‌ها در اثر گذشت زمان مانند چوب و تخریب در اثر جاذبه و مرور زمان نیز از این عوامل محسوب می‌شوند.

این فعال میراث فرهنگی، با اشاره به مسئله‌ی احیای کاربردی این بناهای تاریخی و ارزشمند، افزود که در بخش آموزه‌ها و اصول کلی همان منشور، اجازه‌ی احیای کاربری این نوع بناها داده شده است که این امر در احیای کاربری آن‌ها موثر است. هر چند این منشور توصیه می‌کند که تصرف و سکونت در بناها، که تضمین کننده‌ی تداوم حیات آن‌ها هم است، همچنان ادامه یابد و برای اهدافی مورد استفاده قرار گیرند که خصوصیت تاریخی یا هنری بنا رعایت شود.

خوش‌اقبال همچنین گفت:

احیای کاربری این ابینه کاملا موافق و در راستای اهداف و سیاست‌های ایکوموس است و با توجه به اینکه این بناها به‌صورت بافتی تاریخی در کنار یکدیگر قرار دارند، از ارزش زیادی (هم از نظر تاریخی و هم از نظر عملکردی) برخوردار بوده و کمیت قابل توجهی نیز دارند، به صورتی که حدود ۱۵ عدد از آن‌ها به فاصله کمتر از ۱۰ متر از یکدیگر واقع هستند.

این دانشجوی باستان‌شناسی ادامه داد:

می‌توان با پیگیری این امر از طریق ایکوموس ایران، این مجموعه ارزشمند را به‌عنوان یکی از مواریث تاریخی و فرهنگی ایران در سطح بین‌المللی به ثبت رساند که در این صورت این آثار در لیست حمایت‌های مالی و معنوی ایکوموس جهانی، قرار خواهند گرفت و امیدواریم با پیگیری ویژه‌ی مسئولان هرچه زودتر شاهد حفاظت و مرمت و احیای کاربری و استفاده از پتانسیل‌های توریستی این ابنیه‌ی ارزشمند در کشور باشیم.