جاذبه متفاوت کیش که دیده نمی‌شود | شیوه معماری، گنج پنهان جزیره
معماری جزیره کیش بیانگر ناگفته‌هایی از تاریخ آن است.
میان برج‌های قد و نیم‌قدی که بر جزیره کیش سایه انداخته‌اند و میان ده‌ها مرکز تجاری با معماری‌های عجیب که هرروز در جزیره افتتاح می‌شوند، یک روایت از تاریخ جزیره پنهان شده و کمتر دیده می‌شود.
اگر چشم‌های کنجکاوی داشته باشید شاید معماری خاص بازار فرانسوی‌ها، کاخ نخست وزیری و کمپ معمار توجه شما را جلب کرده باشد. با کمی دقت، بناهای زیادی به چشم می‌آید که گویی با یک معماری مشخص و با شباهت‌های زیادی به یکدیگر ساخته شده‌اند. هر چند ساخت‌‌وسازهای جدید و پرتعداد، بناهای قدیمی و ارزشمند جزیره را تحت‌الشعاع قرار داده؛ اما هنوز این بناها پابرجا و کنجکاوی‌برانگیز هستند. شباهت‌های این بناها اتفاقی نیست و معماری تاریخ جزیره کیش را روایت می‌کند.
کیش و جنبش جدید معماری
سال‌های ابتدایی قرن پیش، روزگار ورود موضوعات جدید به ایران بود. هرچند معماری متاثر از فرنگ در اواخر قاجار تاثیراتی در شکل معماری ایران گذاشته بوده اما جریانی که در دوره‌های بعدی آغاز شد، معماری ایران را دچار تحول جدیدی کرد؛ تحولی که تاثیرات خود را در نقاط مختلف کشور از جمله جزیره کیش در دهه‌های بعد نشان داد. جزیره کیش تا اوایل دهه ۴۰ شمسی چندان مورد توجه حاکمیت مرکزی نبود و بومیان جزیره در روستاهای قدیمی خود مشغول به زندگی بودند. آغاز دهه ۴۰ اما آغاز تحولات اساسی در جزیره کیش بود.
ابوالفضل جعفرپور، معمار و پژوهشگر معماری درباره آنچه در ابتدای دهه ۴۰ در جزیره کیش آغاز شد، به «کجارو» گفت:
این جزیره تا قبل از دهه ۴۰ یک جزیره کوچک و دور افتاده با جمعیت بومی بود. جزیره کیش تا آن زمان حدود ۹ آبادی داشت که معروف‌ترین آن‌ها روستای «ماشه» بود. مرکز تجمع جمعیت جزیره تا آن زمان نیز همین روستا بود. ماشه ساختار لازم یک روستا و دسترسی دریایی مناسب به سرزمین اصلی را داشت. معماری‌هایی که تا این دوره در روستاهای کیش وجود داشت، دقیقا معماری رایج در جنوب کشور بود که در شهرهای دیگر مثل بندر عباس و بوشهر دیده می‌شود. این سبک معماری ساده و بر اساس مصالح بوم‌آورد، بیشتر به‌شکل حیاط مرکزی بود. برخی خانه‌های ساحلی نیز مناسب با فعالیت صاحبان آن‌ها در کار صیادی و قایق بود و نیازهای آن‌ها را برطرف می‌کرد.
جعفرپور شروع تغییرات در جزیره کیش را چنین شرح داد:
از سال ۱۳۴۲ توجه حاکمیت مرکزی کشور به جزیره کیش جلب شد. آن‌ها این جزیره را بستر مناسبی برای رویاهای بلندپروازانه خود دیدند تا جزیره کیش تبدیل به مقصد تراز اول گردشگری در سطح جهان شود. این هدف‌گذاری باعث شد که تمرکز حکومت مرکزی به جزیره جلب شود و حجم انبوهی از سرمایه روانه آن شود. آن‌ها قصد داشتند که جزیره کیش هم‌زمان با مقاصدی مثل پاریس، وارد رقابت در حوزه گردشگری جهان شود.
کاخ الیت در حال حاضر؛ منبع عکس: خبرگزاری مهر
همه چیز با الیت شروع شد
حکومت مرکزی در نخستین قدم تصمیم به ساخت یک کاخ سلطنتی در کیش گرفت. اتفاقی که جریان معماری جدید کیش را آغاز کرد. ابوالفضل جعفرپور، پژوهشگر معماری، گفت:
نخستین حرکت معمارانه در کیش ساخت یک اقامتگاه زمستانی برای خانواده سلطنتی بود. از یک معمار ایتالیایی به نام «ریدر» دعوت شد اما طرحی که او ارائه داد بسیار گسترده و هزینه‌بر بود. این طرح مورد پذیرش قرار نگرفت و پس از آن شرکتی به اسم «مرکوری» که در تهران فعالیت داشت، موظف به ساخت بنای مورد نظر در جزیره کیش شد. این شرکت توسط فردی به نام محمود منصف اداره می‌شد و منصف در آینده مدیریت جزیره کیش را برعهده گرفت. ساخت «کاخ زمستانه شماره یک» یا «کاخ کیش الیت» در سال ۱۳۴۸ تمام شد.
پایان ساخت کاخ الیت، آغاز قصه معماری جدید در جزیره کیش بود. جعفرپور ادامه داد:
پس از اتمام ساخت کاخ، تمرکز بیشتری بر ساخت‌وساز در جزیره شد و شرکت مرکوری سواحل شمالی و شرقی کیش را برای توسعه مناسب دید. این انتخاب دقیقا همان جایی بود که روستای ماشه وجود داشت. به دستور دربار، در شمال جزیره و در منطقه سفین برای سکونت اهالی روستای ماشه خانه‌هایی با معماری قدیمی و مشابه ماشه ساخته شد و اهالی روستا کوچ اجباری داده شدند. این خانه‌ها هم توسط شرکت مرکوری در کنار سفین قدیم ساخته شد و به اسم «سفین جدید» یا «سفین معوض» شناخته می‌شود.
کاخ الیت کیش؛ منبع عکس: توییتر کیش زیبا
چالش‌ها و ظرفیت‌های کیش برای طرح‌های بلندپروزانه
از سال ۱۳۴۸ روند ساخت‌وساز در جزیره کیش سرعت گرفت. شرکت مرکوری که تبدیل به کنسرسیوم مرکوری شده بود، طرح یک شهر جدید را در سواحل شرقی و شمال شرقی جزیره ریخت. جعفرپور طرح‌ریزی برای ساخت شهر جدیدی در کیش را یک اتفاق مهم تاریخی دانست و خاطرنشان شد:
در دوره پهلوی اول و دوم توسعه شهری بر اساس وضع موجود شهرها بود؛ اما در کیش برای اولین بار، ساخت یک شهر جدید رقم خورد که این اتفاق فرصت‌ها و چالش‌هایی را به وجود آورد. یکی از مهم‌ترین چالش‌ها این بود که جزیره منابع خاکی زیادی نداشت و به‌دلیل محصور بودن در آب، منابع و تجهیزات برای ساخت‌وساز باید به جزیره منتقل می‌شد هزینه‌بر بود. تخلیه ساحل شرقی و تخریب بناها نیز باعث شده بود که طراحان با یک زمین بکر روبه‌رو باشند و دست آن‌ها برای طراحی باز باشد که این اتفاق نیز از فرصت‌های ساخت‌وساز در جزیره بود.
فضای عمومی در جزیره کیش؛ عکاس: ابوالفضل جعفرپور
معماری کیش از کجا آمده است؟
بناهای بسیاری در جزیره با یک شکل خاص از معماری ساخته شده‌اند. در کل جزیره هنوز تعداد زیادی از این بناها وجود دارد که شباهت‌های معماری آن‌ها با یکدیگر قابل‌توجه است؛ شیوه ای از معماری که از ابتدای تحولات جزیره کیش ایجاد شد و تاریخ این جزیره را شکل داده است. جعفرپور با اشاره به دو سال تحقیق در زمینه شیوه معماری جزیره کیش گفت:
به‌جز چند مورد معدود که در زمان پهلوی دوم احداث شد، فرم و ساختار به‌کار رفته در شیوه معماری معاصر کیش در کشور ایران دیده نمی‌شود. نخستین بنای ساخته شده همان کاخ کیش الیت است که با کاخ‌های دیگر کشور متفاوت بوده و فرم مدرن و متفاوتی دارد. برخی معتقد بودند که این فرم معماری نخستین بار در ایران و در جزیره کیش شکل گرفته؛ اما بر اساس تحقیقات خود، نمونه‌هایی از این فرم معماری در کشور آمریکا و کشور اروپا پیدا کردم.
جعفرپور با تاکید بر ساخته شدن بناهایی با معماری مشابه جزیره در کشورهای دیگر افزود:
با تحقیقات صورت گرفته، پیش از ساخت بنای کیش الیت و پروژه کیش معاصر، تعداد زیادی بنا با فرم و ساختار مدرن با بهره‌گیری از فرم تیزگوشه و مثلث پایه و مشتقات آن در کشورهای اروپا و آمریکا در دهه ۱۹۶۵ تا ۱۹۷۰ ساخته شد؛ که همگی جزو سبک اواخر معماری مدرن قرار می‌گیرند و بنای کیش الیت به‌عنوان اولین ساختمان مدرن در کیش، الگوهای آن نوع معماری را در خود دارد. با وجود این بناها باید گفت که سبک و شیوه معماری جزیزه کیش اختراعی نبوده است.
پژوهشگر معماری جزیره کیش همچنان به گفتگویی از «محمود منصف» درباره معماری کیش اشاره کرد و گفت:
برخلاف مبحث مطرح‌شده در مصاحبه‌ای از محمود منصف مبنی بر الهام گیری از خطوط میخی ایران باستان در بناهای کیش، مستندات چیز دیگری می‌گوید. سرمنشا اولین بنای کیش معاصر همان ساختمان‌های موجود در سبک مدرن جهان در دیگر کشورها بوده است؛ اما بعدها، تغییراتی در ایده ساختمان‌های کیش صورت می‌گیرد که آن را به‌طور کامل از نمونه‌های جهانی متمایز می‌سازد و آن، الهام گرفتن از ساختار معماری سنتی ایران در سازه‌های جدید و مدرن کیش است.
الهام گرفتن از معماری قدیمی کیش در ساخت بناها موضوع دیگری است که جعفرپور آن را رد کرد و یادآور شد:
این معماری از لحاظ ظاهری هیچ ارتباطی با معماری بومی کیش ندارد. معماری بومی کیش در خانه‌های مسکونی و بناهایی مثل مسجد کرد پیدا کرده اما معماری معاصر بیشتر در فضاهای عمومی مثل بازار، هتل‌ها و چند ویلا دیده می‌شود. این دو معماری هیچ ارتباطی با یکدیگر به‌لحاظ فرمی و ظاهری ندارند. معتقد هستیم که معماری جزیره کیش نه یک «سبک معماری» که یک «شیوه معماری با الهام از سبک مدرن» است. این معماری ویژگی‌های یک سبک را ندارد و سبک معماری تعریف‌های گسترده‌تری دارد. در چنین شرایطی، بهترین عنوان برای معماری جزیره، «شیوه معماری جزیره کیش» است.
بازار فرانسوی؛ عکاس: ابوالفضل جعفرپور
جزییات تاریخی در شیوه معماری کیش
با آغاز ساخت‌وساز در جزیره، کنسرسیوم مرکوری شیوه واحدی از معماری را در جزیره پیش می‌گیرد که اگر بعد از آن نیز ادامه پیدا می‌کرد، جزیره کیش حالا به‌جای یک معماری شلوغ و بی‌هویت، تبدیل به مقصدی خاص با معماری یکدست و ارزشمند شده بود. جعفرپور درباره انتخاب این شیوه معماری می‌گوید:
کنسرسیوم مرکوری تحت مدیریت محمود منصف با شرکت‌های خارجی در ارتباط بود و از آن‌ها خدمات فنی و مهندسی دریافت می‌کرد؛ همچنین چندین معمار مختلف در این پروژه نقش داشتند که برخی از آن‌ها ایرانی نبودند؛ با این وجود، این یک شهر مدرن با نگاهی به گذشته بود. الگوها و ساختارهای اصلی پروژه‌های کیش مثل کاخ‌ها یا بازار، به گذشته برمی‌گردد؛ در واقع جوهره معماری ایرانی را از دوره قبل به‌صورت مدرن دارند.
به‌طور مثال وقتی وارد بازار فرانسه می‌شویم، حس یک بازار ایرانی را داریم. این بازار همان ساختار و سلسله مراتب و راسته‌های بازار ایرانی را دارد؛ این ویژگی منحصربه‌فرد بناهای ذقکیش از هوشمندی سازندگان آن بوده است که تلاش کردند معماری قدیم ایران نیز دیده شود.
مجتمع مسکونی ارم و دلفین؛ عکاس: ابوالفضل جعفرپور
سرنوشت معماری در جزیره
۱۳ بنای ارزشمند با شیوه معماری جزیره کیش به‌همراه تعدادی دیگر از بناها که ردپای این معماری در آن‌ها دیده می‌شود، وضعیت مناسبی ندارند. در طول سالیان گذشته بسیاری از این بناها دچار فرسودگی شده و به آن‌ها رسیدگی نمی‌شود. جعفرپور می‌گوید:
پس از انقلاب اسلامی، چون جزیره کیش نقطه سیاهی در کارنامه حاکمیت پیشین تلقی شد، تلاش‌هایی برای تخریب برخی از این بناها صورت گرفت؛ با این وجود، بناها پا برجا ماندند؛ اما به‌دلیل اینکه هرکدام از این بناها به نهادی واگذار شده، کاربری مناسبی پیدا نکرده و رها شده‌اند. به‌دلیل رسیدگی نکردن به این بناها در طول سال‌ها، این بناها دچار فرسایش شدند.
ابوالفضل جعفرپور با تاکید بر ارزش‌های شیوه معماری جزیره کیش می‌گوید:
این بناها متاسفانه رها شدند؛ در حالی که هرکدام از آن‌ها یک گنج ارزشمند با قابلیت ارزآوری برای ایران هستند و می‌توانند به مردم ایران و جهان معرفی شوند. باید مالکان و سازمان منطقه آزاد جزیره کیش به تحرک واداشته شوند تا قبل از تخریب کامل بناها، آن‌ها را مرمت کنند و با کاربری‌های مختلف، مورد بهره‌برداری قرار دهند. قطعا این بناها جاذبه‌های جدیدی به جزیره کیش اضافه خواهد کرد.
ساخت‌وساز در جزیره همچنان رونق دارد؛ اما دیگر کمتر کسی سراغی از «شیوه معماری جزیره کیش» می‌گیرد. ساختمان‌هایی با معماری‌های گاه عجیب و نامتناسب با جزیره در حال ساخت هستند. جعفرپور دراین‌باره می‌گوید:
بعد از انقلاب چند بار تلاش‌های محدود و مختصری برای ادامه این سبک معماری شد؛ به‌طور مثال، مجموعه ویلای دامون با همان شیوه معماری معاصر کیش ساخته شد اما این روند در حد چند تجربه بود که بسیاری از آن‌ها هم موفق نبود. معماران باید تلاش کنند در طراحی بناها در جزیره کیش این سبک را احیا کنند.
هتل شایان؛ عکاس: ابوالفضل جعفرپور
۱۳ گنج جزیره
تعداد ساخت‌وساز در دوره شرکت مرکوری زیاد، اما در یک دوره زمانی کوتاه بود. بعضی از بناها به‌صورت شاخص و برخی به‌صورت پراکنده در سطح جزیره قرار دارند. تعداد بناهای شاخص که اکنون نیز بیشتر آن‌ها پا برجا هستند، ۱۳ بنا با کاربری‌های مختلف است؛ بناهایی که با شیوه معماری جزیره کیش طراحی و ساخته شده‌اند.
هتل شایان، ساختمان ساحل (کازینو)، بازار فرانسه، کاخ زمستانی شماره یک (الیت)، کاخ زمستانی شماره دو (ولیعهد)، کاخ نخست‌وزیری، مجموعه مسکونی ارم و دلفین، مجموعه فردوس، ویلاهای آبادگران، ویلاهای تاپ‌رز، ساختمان پاویون کیش، ساختمان بانک ملی قدیم و هتل گلدیس مجموعه بناهای شاخص با شیوه معماری جزیره کیش هستند که همه آن‌ها به‌جز مجموعه فردوس پابرجا هستند.
از این ۱۳ بنا، کاخ شماره یک و دو، ساختمان ساحلی، کاخ نخست وزیری و بازار فرانسوی‌ها در فهرست آثار ملی کشور نیز به ثبت رسیده‌اند.
دیدگاه