مدرسه دومنار طبس، شاهکار معماری نادری که طعمه زلزله شد

در زمان سلجوقیان برای آموزش علوم و فنون روز در شهرهای بزرگ آن دوره، مدارس بسیاری تاسیس شد که به نظامیه نیز شهرت داشتند. اولین مدارس از این دست به همت وزیر برجسته آلپ ارسلان سلجوقی، خواجه نظام‌الملک توسی تأسیس شد. به همین خاطر به این مدارس نام نظامیه دادند. هدف از تاسیس مدارس در دوره سلجوقی، ترویج علوم دینی و تقویت فقه و تربیت شاگردانی در زمینه حفظ تفکر حاکم بر آن دوره بود. در این راه خواجه تظام‌الملک وزیر تلاش بسیاری انجام داد، ازاین‌رو مدارس با نام خود او نظامیه خوانده می‌شدند. از مدارس مشهور این دوره  مدرسه دومنار طبس بوده که از لحاظ معماری در نوع خود نادر و کم‌نظیر ساخته شده است. 

سابقه تاریخی طبس

 طبس (تبس)، مرکز شهرستان طبس، شهری کویری در غرب استان خراسان جنوبی ایران است. این شهر پیشتر جزئی از استان یزد بود که در سال ۱۳۹۱ به استان خراسان جنوبی ملحق شد. پیش از سال ۱۳۸۰ طبس جزئی از استان خراسان بزرگ بود. طبس در دوره هخامنشیان مرزبان‌نشین، تابع ایالت شاه‌نشین پارت (خراسان بزرگ) بوده است. در دوره ساسانیان طبس همانند دوره هخامنشیان بود. یزدگرد سوم آخرین پادشاه ساسانی در گریز به‌سمت مرو چند ماه در طبس اردو زد. در تمام طول این مدت طبس به‌عنوان پل ارتباطی شرق- شمال شرق با غرب بوده، یعنی راه مهم و سوق‌الجیشی پارت و هگمتانه، شوش و بین‌النهرین به پاسارگاد از طبس می‌گذشته و راهدارها در رباط‌ها و چاپارخانه‌های بسیاری در مسیر آن احداث شده بود که بقایای برخی از آن‌ها موجوداست.

طبس (تبس) در دوره اسماعیلیان یکی از مراکز مهم اسماعیلیان خراسان بود. اسماعیلیان بر طبس استیلا یافته و قلاع محکمی در کوه‌های طبس ساختند. در دوره معاصر که رضا شاه پهلوی (۱۳۲۰–۱۳۰۴) به قلع و قمع حکومت‌های محلی پرداخت، حکومت بنی‌شیبان در طبس نیز منقرض شد. در این دوران شکوه و عظمت طبس به فراموشی سپرده شد. طبس در منطقه‌ای با آب ‌و هوای بیابانی واقع شده است. معادن غنی زغال‌سنگ این شهرستان حاکی از وجود جنگل‌های انبوه و دریاچه‌های بزرگ در گذشته‌های دور در این منطقه است. این معادن، طبس را در ردیف یکی از غنی‌ترین مناطق کشور به‌لحاظ ثروت ملی قرار داده است.

مدرسه دومنار

در شهر طبس، مدرسه‏‌ای به نام «دومنار» وجود داشت که به مراتب جالب‏‌تر، عجیب‏‌تر و زیباتر از منارجنبان اصفهان بود. مدرسه دو‌منار طبس همان طور که از اسمش بر می‌‏آید، دارای دومناره بود که هر دو با تکان‏‌هایی که از بالا داده می‏‌شد به حرکت و جنبش در می‌آمدند. اما تفاوت شگفت‌انگیز این بنا آن بود که اگر کسی یکی از مناره‌‏ها را به حرکت درمی‏‌آورد، مناره‏‌ی دیگر نیز شروع به تکان خوردن می‏‌کرد و این در حالی‌ست که این دو با یکدیگر فاصله داشتند. مدرسه دو‌منار شاهکار قرن پنجم هجری قمری در ایران بوده و از نادر‌ترین آثار دوره سلجوقی است. این بنای تاریخی یکی از آثار منحصربه‌فرد معماری ایران در شهر طبس است. مدرسه دومنار در داخل حصاری کهن و در ربع گوشه جنوب غربی حصار و در جنوب امتداد بازار و شمال غربی ارگ تاریخی طبس قرار گرفته است. طول اين مناره‌ها از سطح زمين حدود ۱۸ متر بوده و كاملا جنبان هستند. اين بنای دو طبقه غرفه‌هایی نیز دارد. هر دو مناره دارای كتيبه هستند كه متاسفانه بعضی قسمت‌های آن‌ها ريخته شده است.

سون هدین (Sven Hedin) کویرنورد و سیاح معروف سوئدی در سال ۱۹۰۶ در بازدید از این مدرسه، شیفته معماری هوشمندانه آن شد. هدین عکس‌‏هایی از این مدرسه تهیه کرد که از آن به‌عنوان کهن‌ترین تصاویر این بنا می‏‌توان یاد کرد. دومنار مدرسه کوچکی است که در داخل بافت شهر طبس کرد چندانی ندارد، لیکن مناره‌های مشهور آن بازدیدکنندگان به طبس را به سوی خود سوق می‌دهد. مناره‌های دومنار در دو سوی ایوان ورودی قرار دارند. مناره‌ها در بلندای دو سوم ارتفاع خود کتیبه‌ای را حمل می‌کنند که روی کاشی فیروزه‌ای نقش شده‌اند.در نزدیکی مدرسه دومنار مسجدی قرار دارد که زیبایی خاصی به بافت طبس ارزانی داشته، حیاط مدرسه راست گوشه‌ای است که اندازه‌های آن ۳٫۱۲ در ۳۰ متر است که چند پله از کوچه پایین‌تر هستند و حوضی با دو باغچه باریک جانبی‌اش در میان آن است.

مدرسه دومنار در تاریخ ۳۰ خرداد ۱۳۱۵ با شماره ثبت ۲۵۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. از آنجا که طبس از بافت معماری بسیار زیبا و کهنی برخوردار بود، در دهه ۵۰ به‌عنوان شهر باستانی قلمداد شده و شهرت بسیار داشت، از همین رو اجازه دخل‌وتصرف در ابنیه به هیچ کس داده نمی‏‌شد. در زلزله‌ای که در سال ۱۳۵۷ خورشیدی در طبس رخ داد، تنها ۸ ثانیه زلزله با قدرت ۷٫۸ ریشتر کافی بود که این گنجینه معماری سنتی ایران را با خاک یکسان کند. در این زلزله طبق گفته‌ها، ۲۰۰۰۰ نفر کشته شدند و چیزی از ابنیه کهن این شهر باقی نماند. مدرسه دومنار نیز از این قاعده مستثنی نبود و امروز تنها عکس‌‏هایی باقی مانده‏‌اند که راوی هوش و زکاوت ایرانی در معماری است.

یعقوب دانش‌دوست، معمار ایرانی که در سال ۱۳۷۶ با حمایت سازمان میراث فرهنگی عکس‏‌ها و پلان‏‌هایی که پیش از زلزله تهیه شده بود را در قالب کتابی نفیسی با نام «طبس شهری که بود» منتشر کرد. در جلوی ورودی مدرسه دومنار یک فضای سرپوشیده به آن افزوده شد؛ این فضای سر پوشیده دارای پوشش آجری زیبایی است. در شمال غربی دو منار آب‌انباری واقع است که به آن حوض مدرسه دومنار می‌گویند. لوح سنگی آن سال ۱۲۱۸ را نشان می‌دهد. از اتاق بیرونی مدرسه دومنار به‌عنوان مطب استفاده می‌شد.

طول مناره‌های این مسجد از سطح زمين حدود ۱۸ متر بود. هر دومنار مدرسه دارای کتیبه هستند که بخشی از آن‌ها از بین رفته و تاریخ بنا را به‌طور دقیق مشخص نمی‌کنند. آنچه از نوشته‌ها و متن کتیبه برجای مانده، به این صورت است: مولانا اميرمفخم السلطان‌الامرا…محي‌الحق و الدين ابوالمفاخر محمد بن فضل دامت ملكه.

_{عکس‌های مقاله از دانشنامه طبس گرفته شده است. عکس‌ها تخصصی است و قبل از وقوع زلزله گرفته شده است.}