اخوان ثالث کیست؟ | زندگی‌نامه و اشعار «م - اميد»

زهرا آذرنیوش یکشنبه، ۱۳ آذر ۱۴۰۱ ساعت ۱۰:۰۲

اخوان ثالث کیست؟ | زندگی‌نامه و اشعار «م - اميد»

مهدی اخوان ثالث شاعر معاصر نوگرا، صاحب سبک و دلبسته به فرهنگ کهن ایران، اوضاع اجتماعی زمانه خود را در قالب شعر به تصویر می‌کشید.

مهدی اخوان ثالث، شاعر پرآوازه ایران معاصر و موسیقی‌پژوه، متخلص به «امید»، با لحنی حماسی و باصلابت شعر می‌سرود و شعر خود را با ویژگی‌های فرهنگ ایران کهن، دردهای اجتماعی و تصویر زندگی مردم می‌آمیخت؛ سپس آن را با ترکیبات نو و خلاقانه می‌آراست. اخوان ثالث در دوره اول زندگی خود، شعر را به شیوه شاعران مقدم ایران و به سبک کلاسیک می‌سرود؛ اما در اثر آشنایی با شعر نیما یوشیج، به شعر نو گرایید تا طبع خود را در این زمینه نیز بیازماید. او در سرودن شعر نیمایی به اوج رسید و صاحب سبکی جدید در شعر نوی فارسی شد.

اخوان ثالث کیست؟

_{منبع عکس: wikipedia.org}

مهدی اخوان ثالث شاعر بزرگ معاصر، مردی وطن‌دوست بود که زندگی خود را وقف شعر اجتماعی و به تصویر کشیدن جامعه روز ایران با زبانی نمادین کرد. شعر او آینه حوادث سیاسی - اجتماعی ایران در دوره زندگی شاعری است که دلبسته آیین‌های ملی ایران بود و ردپای آن در اشعار وی به وضوح دیده می‌شود. اخوان ثالث را به‌علت کاربرد نمادهای ملی و میهنی و دلبستگی به فرهنگ باستانی ایران و لحن حماسی شعر، «فردوسی ثانی» نیز لقب دادند.

اخوان ثالث ابتدا شاعری کهن‌گرا بود؛ اما بعدها در طی ارتباط با نیما یوشیج و مطالعه شعر او، وارد فضایی جدید شد و به شعر نیمایی روی آورد. او در مرحله جدید، گوی سبقت را از نیما ربود و صاحب سبکی جدید در ادب فارسی ‌شد که شعر «زمستان» سرآغاز این تحول بود. سیمین بهبهانی شعرسرایی اخوان ثالث را به سه دوره تقسیم کرد:

دوره اول

دوره اول شعر اخوان ثالث، دوره کارهایی مانند «ارغنون» بود؛ سروده‌ای کلاسیک که به پویندگان راه آزادی تقدیم شد. او در این زمان که دوره جوانی‌اش بود، شعر را به سبک خراسانی و کهن دنبال می‌کرد. غزل‌ «حجت بالغ» و قصیده «عصیان» نمونه‌هایی از اشعاری هستند که او در سن ۱۸ تا ۲۰ سالگی سرود. اخوان ثالث تا سال ۱۳۳۱ شاعری کلاسیک با سبک خراسانی محسوب می‌شد و پختگی شعر او به حدی بود که طرفداران سبک خراسانی را به آینده او امیدوار می‌کرد؛ شاعری که با وجود جوانی، چیزی از ادیبان بزرگ کم نداشت. اشعار این دوره اخوان ثالث سرشار از خوش‌بینی، امید و مبارزه‌جویی است و آن‌ها را به سبک رئالیسم اجتماعی سرود.

دوره دوم

دوره دوم شعری اخوان ثالث، از سال ۱۳۳۱ هجری شمسی آغاز شد. او از مدت‌ها قبل شروع به سرودن شعر در قالب چهارپاره کرده بود، سپس به تقلید از نیما یوشیج، وزن‌ها را شکست و به استفاده از تعابیر نو روی آورد. بعد از کمی تمرین، شعر زمستان را سرود که در جوامع ادبی، انقلابی نو تلقی شد و مانند سرودی ملی بر سر زبان‌ها افتاد. مضمون این شعر شرح شکست سیاسی ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ بود.

دوره سوم

شعرسرایی اخوان ثالث به سه دوره «کلاسیک وطن‌دوستانه»، «شعر نوی اجتماعی» و «شعر نو با مضمون طنز و عاطفه» تقسیم شده است

دوره سوم شعر اخوان ثالث، دوره گرایش به قالب‌های سنتی شعر فارسی بود. در این دوره که از سال ۱۳۵۰ هجری شمسی به بعد آغاز شد، اخوان علاوه بر شعر سنتی، شعرهایی به شیوه نیمایی نیز می‌سرود که آخرین آن‌ها قطعه «ما، من، ما» بود که در مجله «دنیای سخن» چاپ شد. اخوان ثالث در این دوره رویدادها را بیشتر به زبان طنز می‌نوشت و خبری از درد در آن‌ها نبود؛ در این دوره او با عاطفه و آرامش ذهن، گاهی شعرهایی می‌سرود که پر از مضامین فلسفی بودند.

اندیشه اخوان ثالث در دوره سوم زندگی تغییر کرد؛ او انسان‌ها را کوچک و غیرواقعی می‌دید؛ همچنین با تجاربی که از گذشته به دست آورده بود، دیگر نه‌تنها خود را ناجی انسان‌ها نمی‌دید، بلکه به‌راحتی از کنار آن‌ها رد می‌شد و عقیده داشت، جلودار هیچ تحولی نیست و باید صبر کند اتفاقات بیایند و بگذرند.

شعرهایی که سبب شهرت اخوان شدند، قصاید و غزلیات دوره جوانی او نبود؛ بلکه نوسرایی‌های وی بود که از او شاعری مستقل ساخت. او شعر نیمایی را به اوج رساند، صاحب سبکی نو در شعر شد و سپس مضامین انسانی را نیز با آن درآمیخت.

زندگی‌نامه مهدی اخوان ثالث

_{منبع عکس: mostaghelonline.com}

پیشینه نام خانوادگی خاندان «اخوان ثالث» به مهاجرت پدر مهدی (علی) با دو برادر خود اشاره دارد. آن‌ها از یزد به شهر مشهد رفتند، در طوس اقامت گزیدند و در آنجا به اخوان ثالث (سه برادر) شهرت یافتند. مهدی اخوان ثالث روز ۱۰ اسفندماه سال ۱۳۰۷ هجری شمسی در توس متولد شد. به گفته خود مهدی، او متولد سال ۱۳۰۶ بود؛ اما شناسنامه‌اش را یک سال بعد از تولد گرفتند. پدرش دکه عطاری داشت و به طبابت سنتی مشغول بود؛ همچنین به اشعار فردوسی، سعدی و حافظ نیز علاقه‌ نشان می‌داد؛ مادرش مریم، خانه‌دار بود.

مهدی اخوان ثالث به موسیقی بیشتر از شاعری علاقه داشت و پنهان از پدر به تمرین تار می‌پرداخت، همچنین با دستگاه‌های ماهور، همایون و ترک افشاری نیز آشنا بود. وقتی علی اخوان ثالث از تمرین‌های موسیقی پسرش آگاه شد، به‌علت اینکه در جامعه آن روز به موسیقی اهمیتی داده نمی‌شد و موسیقی‌دان‌ها به فقر و بی‌عاقبتی در زندگی گرفتار می‌شدند، او را چنین پند داد:

من خود از موسیقی لذت می‌برم...وقتی پنجه‌ای شیرین یا کمانچه‌ای پرسوز و شور می‌شنوم، هوش از سرم می‌پرد؛ اما از لحاظ زندگانی راضی نیستم تو گرفتار این نکبت بشوی.

صحبت‌های پدر بر مهدی اخوان ثالث تاثیر گذاشت، شور موسیقی به‌تدریج جای خود را به اشتیاق به شعر داد و او به شعرسرایی روی آورد. شعرهایی را که می‌سرود لای کتاب پدر می‌گذاشت تا ببیند و از هنر فرزند آگاه شود. پدر اخوان ثالث شعرهای مهدی را نزد دوست خود برد که از فضلای مشهد بود؛ او برای تحسین، یک جلد کتاب «مسالک المحسنین» را به او اهدا کرد؛ کتابی با محتوای اندیشه‌های آزادی‌‌خواهانه که جوانان آن دوره از آن استقبال می‌کردند. تشویق وی و مطالعه محتوای کتاب، مهدی اخوان ثالث را به سرودن اشعار وطن‌دوستانه ترغیب کرد.

مهدی تحصیلات دبیرستان را در رشته آهنگری هنرستان به پایان رساند و به آهنگری مشغول شد؛ اما بعد از مدتی کوتاه به تهران رفت تا به معلمی در مدارس اطراف تهران مشغول شود. محل خدمت او در کریم آباد ورامین بود. مدرسه آنجا به‌علت اختلاف دو ایل ساکن در روستا وضعیت خوبی نداشت؛ اما اخوان ثالث با راهنمایی پیری مجرب، اختلافات را از بین برد و کار مدرسه را سامان داد.

مهدی اخوان ثالث در سال ۱۳۲۹ هجری شمسی با دختر عموی خود، ایران اخوان ثالث ازدواج کرد. آن‌ها صاحب ۶ فرزند شدند، سه دختر به نام‌های لاله، لولی و تنسگل و سه پسر به نام‌های توس، زرتشت و مزدک. اخوان دوتا از دخترهایش را از دست داد و از داغ فراغ آن‌ها، آسیب‌های روحی و روانی بسیار دید.

فعالیت‌های سیاسی

_{منبع عکس: fidibo.com}

اخوان ثالث در سال ۱۳۳۱ به «پویندگان راه صلح» پیوست و با شعری که درباره مبارزات صلح‌جویانه سرود به جایزه شعر صلح دست یافت. او به اتفاق نیما یوشیج و چند تن از دیگر شاعران به هنگام کودتای ۲۸ مرداد به زندان افتاد. بعضی‌ از آن‌ها توبه‌نامه نوشتند و آزاد شدند؛ اما اخوان ثالث از این کار خودداری کرد و حدود یک سال از زندگی خود را در زندان قصر و قزل قلعه به سر برد. او بعد از آزادی تا پایان عمر از فعالیت‌های سیاسی کناره گرفت. اخوان ثالث برای امرار معاش مشغول نویسندگی در روزنامه و کار در رادیو شد؛ هم‌زمان نیز در موسسات فرهنگی مشغول بود. بعد از مدتی به خوزستان رفت و برنامه ادبی تلویزیون اهواز را راه‌اندازی کرد.

اخوان ثالث بعد از کودتای ۲۸ مرداد زندانی شد و بعد از آن با سرودن شعر زمستان از سیاست کناره گرفت

اخوان ثالث در سال ۱۳۴۵ به‌علت منازعه خصوصی دوباره به زندان قصر افتاد و ۹ ماه را در آنجا سپری کرد. برخی از دوستان او تلاش کردند به این قضیه رنگ سیاسی بدهند. برای مثال، ابراهیم گلستان معتقد بود که اخوان ثالث در جلسه محاکمه پاسخ قاضی را می‌داد و چون قاضی عاجز شد، حکم به زندان او داد. اخوان ثالث دفاتر شعر «پاییز در زندان» و «زندگی می‌گوید» را به این سال‌های زندان خود اختصاص داد.

اخوان ثالث در پایان زندگی

_{منبع عکس: imna.ir}

اخوان ثالث در سال ۱۳۵۳ از خوزستان به تهران بازگشت و در رادیو و تلویزیون ملی ایران مشغول به کار شد. او در سال ۱۳۵۶ در دانشگاه ملی (شهید بهشتی)، دانشگاه تهران و تربیت معلم، شعر دوره سامانی و معاصر را تدریس می‌کرد؛ اما بعد از انقلاب ۵۷، به‌علت نارضایتی از کم‌توجهی به تاریخ باستان و سنت‌های ملی - میهنی ایران، به نقد این اندیشه پرداخت؛ سپس در سال ۱۳۶۰ بدون حقوق از کار دولتی برکنار شد و ۹ سال پایانی عمر خود را بی‌هیچ منبع مالی در فقر شدید به پایان برد.

اخوان ثالث در سال ۱۳۶۹ هجری شمسی از سوی خانه فرهنگ آلمان برای برگزاری شب شعر به این کشور دعوت شد و با بسیاری از دوستان و هم‌عصران خود ملاقات کرد. چند ماه بعد از بازگشت از سفر، در چهارم شهریور ماه همان سال، زندگی را بدرود گفت و طبق وصیت خودش، در توس و در جوار آرامگاه فردوسی به خاک سپرده شد.

_{عکاس: نادر نینوایی}

خانه اخوان ثالث در تهران که امروزه به خانه موزه تبدیل شده است، نشانی از زندگی ساده و بی‌تکلف این شاعر بزرگ دارد که فردوسی زمانه خود بود. خانه موزه اخوان ثالث در خیابان زرتشت غربی قرار گرفته است؛ این خانه با ظاهری ساده و آجری، ویژگی‌های معماری دوره پهلوی را در خود نهفته دارد. (مشاهده روی نقشه)

آثار اخوان ثالث

_{منبع عکس: imna.ir}

از اخوان ثالث آثار زیادی به‌جای مانده است که علاوه بر دفاتر شعر کلاسیک و نو، مقالات، داستان‌ها، نقدهای ادبی و دیگر آثار متفرقه وی را نیز شامل می‌شود. آثار او به‌ترتیب سال چاپ عبارت‌اند از:

مجموعه شعرها

ارغنون، مجموعه شعرهای کلاسیک اخوان ثالث، ۱۳۳۰
زمستان، سرآغاز تحول اخوان ثالث در شعر نو، ۱۳۳۵
آخر شاهنامه، مجموعه شعر اخوان ثالث، ۱۳۳۸
از این اوستا، مجموعه شعر اخوان ثالث، ۱۳۴۴
منظومه (شکار)، ۱۳۴۵
پاییز در زندان، خاطرات شاعر از زندان، ۱۳۴۸
عاشقانه و کبود، گزیده اشعار، ۱۳۴۸
بهترین امید، ۱۳۴۸
در حیاط کوچک پاییز در زندان، ۱۳۵۵
زندگی می‌گوید: اما باز باید زیست، زندان‌نامه شاهر، ۱۳۵۷
دوزخ اما سرد، ۱۳۵۷
ترا‌ ای کهن بوم و بر دوست دارم، ۱۳۶۸
اینک بهاری دیگر، ۱۳۶۸

برگزیده اشعار

برگزیده اشعار اخوان، ۱۳۴۹
قاصدک، ۱۳۶۸
گزیده اشعار، ۱۳۶۹

نقدهای ادبی

مقالات اخوان ثالث، ۱۳۵۰
بدعت‌ها و بدایع نیما، کتابی مفصل درباره سبک شعر نیمایی، ۱۳۵۷
عطا و لقای نیما یوشیج، ۱۳۶۱
نقیصه و نقیصه‌سازان، بحث‌های ادبی، ۱۳۷۴

قصه و داستان

مرد جن‌زده، ۱۳۵۴
درخت و جنگل، ۱۳۵۵

گوناگون

ترجمه کتاب «ادب‌الرفیع در عروض قدیم عرب از معروف‌الرصافی»
گفت و شنود، ۱۳۶۸
دیدار و شناخت، ۱۳۴۸
شاملو، مردی دوست‌داشتنی

تخلص اخوان ثالث

_{منبع عکس: irna.ir}

تخلص اخوان ثالث، «امید» بود. او جزو شاعرانی به شمار می‌رود که دوره کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲ را تجربه کرد و در جریان کودتا به زندان افتاد. این تجربه، تاثیر زیادی بر اندیشه و جهان‌بینی امید گذاشت، همچنین اخوان ثالث در زندگی شخصی خود تجربه‌های رنج‌آوری از فقر داشت و هرگز در دوره حیات خود رنگ رفاه را ندید. این عوامل در کنار شرایط سیاسی-اجتماعی دوره او، از اخوان شاعری ناامید و بدبین ساخت؛ اما او تخلص «امید» را برای خود انتخاب کرد تا از این راه ذهن مخاطب شعر خود را به‌سمت ناامیدی موجود در شعرش رهنمون کند. امید در مقدمه کتاب «از این اوستا» درباره تخلص خود گفته است:

گویند که «امید و چه نومید!»/ من مرثیه‌گوی وطن مرده خویشم

سبک شعر اخوان ثالث

_{منبع عکس: tarafdari.com}

مهدی اخوان ثالث شاعری حماسه‌سرا و اجتماعی بود که از ورود اندیشه‌های فلسفی خود به شعر، ابایی نداشت. سبک شعر اخوان را سبک «نمادگرایی اجتماعی» نامیده‌اند؛ زیرا او اعتراضات و انتقادات اجتماعی خود را با زبان نمادین در شعر بیان می‌کرد. شعر سمبولیک یا نمادین، از سبک‌های شعر معاصر فارسی محسوب می‌شود و علت گرایش شاعران به آن، تغییر فضای سیاسی-اجتماعی جامعه در خفقان نظام مستبد حاکم بود.

مهدی اخوان ثالث به سبک نمادگرایی اجتماعی شعر می‌سرود

اخوان ثالث ابتدا به سبک شعرای کلاسیک شعر می‌سرود؛ اما با گذر زمان، از شعر سنتی خراسانی الهام گرفت تا شعر نوی خراسانی را بنیان بگذارد. او صاحب خیال‌های شاعرانه توانمند و بلندپروازانه‌ای بود؛ اما بعد از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ ناامیدی، بدبینی و شکست بر اندیشه او و هم‌عصرانش چیره شد. اخوان ثالث در طی راه خود به تقلید از نیما، از واقع‌گرایی به نمادگرایی رسید. او القای امید واهی به جامعه را رسالت خود نمی‌دانست و دراین‌باره گفت:

نومید بودن و نومید کردن، نجیب‌تر و درست‌تر از امید دروغین دادن و داشتن است؛ چون حداقل فایده این نجابت و درستی این است که آدم، دروغ‌ها و پدرسوختگی‌ها را نخواسته و نیاراسته.

اشعار معروف اخوان ثالث

_{منبع عکس: esmbook.com}

اخوان ثالث شعرهای خود را طبق تجربه‌های تلخ و شیرینش با سبک‌های متفاوت و مضامین متنوع می‌سرود. او اشعار کلاسیک خود را در قالب قصیده، متنوی، قطعه، مستزاد، ترکیب‌بند و رباعی می‌آفرید، همچنین شعر نوی نیمایی را به اوج زیبایی خود رساند. اشعاری معروف به هر دو سبک از اخوان ثالث به‌جای مانده است. بیشتر اشعار او به‌علت زیبایی و دربرگیرندگی مضامین اجتماعی معروف هستند؛ اما شعر «زمستان» و «قاصدک» را شاید بتوان معروف‌ترین آن‌ها نامید. در اینجا شعر زمستان را می‌آوریم که شاهکار شاعری و آغاز حیاتی نو در شعر اخوان محسوب می‌شود.

زمستان

سلامت را نمی‌خواهند پاسخ گفت
سرها در گریبان است
کسی سر بر نیارد کرد پاسخ گفتن و دیدار یاران را
نگه جز پیش پا را دید، نتواند
که ره تاریک و لغزان است
وگر دست محبت سوی کس یازی
به اکراه آورد دست از بغل بیرون
که سرما سخت سوزان است
نفس، کز گرمگاه سینه می‌آید برون، ابری شود تاریک
چو دیوار ایستد در پیش چشمانت
نفس کاین است، پس دیگر چه داری چشم؟
ز چشم دوستان دور یا نزدیک
مسیحای جوانمرد من! ای ترسای پیر پیرهن چرکین
هوا بس ناجوانمردانه سرد است ... آی ...
دمت گرم و سرت خوش باد
سلامم را تو پاسخ گوی، در بگشای
منم من، میهمان هر شبت، لولی‌وش مغموم
منم من، سنگ تیپا خورده رنجور
منم، دشنام پست آفرینش، نغمه ناجور
نه از رومم، نه از زنگم، همان بی‌رنگ بی‌رنگم
بیا بگشای در، بگشای، دلتنگم
حریفا! میزبانا! میهمان سال و ماهت پشت در چون موج می‌لرزد
تگرگی نیست، مرگی نیست
صدایی گر شنیدی، صحبت سرما و دندان است
من امشب آمدستم وام بگزارم
حسابت را کنار جام بگذارم
چه می‌گویی که بیگه شد، سحر شد، بامداد آمد!
فریبت می‌دهد، بر آسمان این سرخی بعد از سحرگه نیست
حریفا! گوش سرما برده است این، یادگار سیلی سرد زمستان است
و قندیل سپهر تنگ میدان، مرده یا زنده
به تابوت ستبر ظلمت نه توی مرگ اندوه، پنهان است
حریفا! رو چراغ باده را بفروز، شب با روز یکسان است
سلامت را نمی‌خواهند پاسخ گفت
هوا دلگیر، درها بسته، سرها در گریبان، دستها پنهان
نفسها ابر، دلها خسته و غمگین
درختان اسکلت‌های بلور آجین
زمین دل‌مرده، سقف آسمان کوتاه
غبار‌آلوده مهر و ماه
زمستان است

شعر قاصدک از دیگر اشعار زیبای اخوان ثالث محسوب می‌شود که جزو دفتر شعر «آخر شاهنامه» او است. محمدرضا شجریان، خسروی آواز ایران، این شعر را با صدای زیبای خود خواند و بر شهرت آن افزود.

قاصدک

قاصدک هان چه خبر آوردی؟
از کجا وز که خبر آوردی ؟
خوش خبر باشی اما، اما
گرد بام و در من
بی‌ثمر می‌گردی
انتظار خبری نیست مرا
نه ز یاری، نه ز دیّار و دیاری باری
برو آنجا که بود چشمی و گوشی با کس
برو آنجا که تو را منتظرند
قاصدک
در دل من همه کورند و کرند
دست بردار از این در وطن خویش غریب
قاصد تجربه‌های همه تلخ
با دلم می‌گوید
که دروغی تو، دروغ
که فریبی تو، فریب!
قاصدک
هان … ولی … آخر … ای وای
راستی آیا رفتی با باد؟
با توام آی کجا رفتی؟ آی!
راستی آیا جایی خبری هست هنوز؟
مانده خاکستر گرمی جایی؟
در اجاقی طمع شعله نمی‌بندم
خردک شرری هست هنوز؟
قاصدک
ابرهای همه عالم شب و روز
در دلم می‌گریند

مرگ اخوان ثالث

_{منبع عکس: fidibo.com}

اخوان ثالث بعد از بازگشت از شب شعر خانه فرهنگ آلمان، در چهارم شهریور ماه سال ۱۳۶۹ در تهران، دیده از جهان فروبست. درباره علت مرگ او اطلاعات دقیقی در دست نیست؛ طبق روایت استاد شفیعی کدکنی، اخوان ثالث به‌علت تب در بیمارستان مهر تهران بستری شد و در همان شب اول بستری دار فانی را وداع گفت.

آرامگاه مهدی اخوان ثالث

آدرس: استان خراسان رضوی، مشهد، توس، انتهای بلوار بهارستان، شمال غرب آرامگاه فردوسی (مشاهده روی نقشه)

_{منبع عکس: nody.ir}

آرامگاه اخوان ثالث در شهر توس، از جاهای دیدنی مشهد محسوب می‌شود که اهالی و گردشگران مشهد، به‌خصوص عاشقان فرهنگ و ادب ایران را برای عرض ارادت به این شاعر بزرگ معاصر و زیارت مقبره فردوسی رهنمون می‌کند. آرامگاه اخوان ثالث درمحوطه آرامگاه فردوسی قرار دارد و هر سال چهارم شهریور که سالگرد درگذشت او است، علاقه‌مندان شعر و ادب فارسی در آنجا گرد هم می‌آیند تا یاد اخوان ثالث را گرامی بدارند.

اخوان ثالث از بزرگ‌ترین و اثرگذارترین شاعران ایرانی معاصر است که بسیاری از پژوهشگران او را پیرو نیما یوشیج می‌دانند؛ در حالی که اخوان ثالث نیما را پشت سر گذاشت و سبک ویژه خود را در شعر ایجاد کرد. اگر درباره شعر اخوان ثالث نظری دارید یا از آرامگاه او بازدید کرده‌اید، نظر و تجربه خود را با ما و کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.