شیخ صفی الدین اردبیلی؛ پایه‌گذار سلسله صفویه

شیخ صفی‌الدین اردبیلی از شیوخ بزرگ صوفیه بود که در اردبیل می‌زیست. او علاوه بر رهبری فرقه تصوف، در شعر نیز دستی بر آتش داشت و اشعاری به زبان ترکی از خود به‌جای گذاشت. شیخ صفی‌الدین در سال ۶۵۰ هجری قمری به دنیا آمد و در ۸۵ سالگی دیده از جهان فروبست. او را بعد از مرگ، در خانقاهش به خاک سپردند که بعدها به آرامگاه خانوادگی شاهان صفوی تبدیل شد. این آرامگاه اکنون از جاهای دیدنی اردبیل و جزو زیارتگاه‌های مهم اهل تصوف است.

آنچه باید درباره شیخ صفی‌الدین اردبیلی بدانید:

عکاس: محسن زارع

شیخ صفی‌الدین ابوالفتح اسحاق اردبیلی، پایه‌گذار سلسله صفویه در اردبیل بود. او تمایل فراوانی به زهد، ریاضت و شب‌ زنده‌داری داشت و به‌دلیل تمرین ریاضت، به مقام مکاشفه نیز دست یافت.

شیخ صفی‌الدین مزرعه‌ای از پدر به ارث برده بود که با افزایش پیروان خود، آن را وقف کرد. او تمام درآمد خود را صرف فقرا، پیروان فرقه و گسترش طریقت صوفیه کرد.

منبع عکس: milliklmlik.az

شیخ صفی‌الدین اردبیلی در سال ۶۵۰ هجری قمری (۶۳۱ هجری شمسی) در کلخوران به دنیا آمد. نیاکان او در روستای کلخوران زمین و زراعت داشتند و پیشینیان آن‌ها از روستای رنگین گیلان به اسفرنجان اردبیل آمده بودند. پدر شیخ صفی‌الدین به نام امین‌الدین جبرئیل شناخته می‌شد و با وجود مال و مکنتی که از راه کشاورزی کسب می‌کرد، اهل معاشرت با مردم نبود و بیشتر به گوشه‌نشینی علاقه داشت.

شیخ صفی‌الدین اردبیلی آموزش علم را در اردبیل آغاز کرد. او ۲۰ سال داشت که به سفارش یکی از زاهدان به شیراز رفت تا به خدمت نجیب‌الدین بزغوش شیرازی برسد. سفر از اردبیل به شیراز با شرایط آن زمان دشوار بود. وقتی صفی‌الدین به شیراز رسید، نجیب‌الدین درگذشته بود؛ ازاین‌رو شیخ صفی به حلقه مریدان مشایخ معروف عصر، شیخ رکن‌الدین بیضاوی و امیرعبدالله پیوست. رکن‌الدین، شیخ صفی را به دیدار با شیخ زاهد گیلانی ترغیب کرد و شیخ نیز پذیرفت. شیخ صفی‌الدین در شیراز با سعدی نیز دیدار کرد. سعدی با آغوش باز پذیرای او شد و نسخه‌ای از دیوان خود را به او تقدیم کرد.

عکاس: سالار صارمی

حاصل سفر شیراز برای شیخ صفی‌الدین اردبیلی شنیدن آوازه شیخ زاهد گیلانی و کسب اطلاعات درباره این پیر طریقت بود. شهرت شیخ زاهد گیلانی، صفی‌الدین اردبیلی را ترغیب کرد تا او را از نزدیک ملاقات کند. شیخ صفی‌الدین ۲۵ ساله در این سفر طولانی، پس از چهار سال جست‌و‌جو، در یک دهکده، شیخ زاهد گیلانی را ملاقات کرد و بعد از آن تا ۲۵ سال بعد مرید و مقیم خانقاه او بود. شیخ صفی‌الدین در دستگاه شیخ زاهد رشد کرد و به پیشرفت چشمگیری دست یافت. شیخ زاهد در سال‌های پایان عمر خود با از دست دادن بینایی، تمام امور را به شیخ صفی‌الدین اردبیلی سپرد.

شیخ صفی‌الدین اردبیلی فنون طریقت را از شیخ زاهد آموخت و جانشین او شد. شیخ صفی‌الدین در این زمان، مدتی در اردبیل و مدتی در لاهیجان می‌زیست. او بیش از ۳۰ سال جویندگان علم را ارشاد و هدایت کرد و به تربیت بیش از ۱۰۰,۰۰۰ نفر را پرداخت. مریدان شیخ در سراسر قلمرو دولت صفویه پراکنده و سبب توسعه نفوذ او در آسیای صغیر شدند.

شیخ صفی‌الدین اردبیلی در زمان ایلخانی اولجایتو و ابوسعید بهادر می‌زیست و حلقه مریدان او در کلخوران و در اطراف مقبره پدرش سکونت داشتند. شیخ صفی به‌دلیل مقام عرفانی که داشت، از توجه ایلخان مغول برخوردار بود و در دستگاه غازان خان به اعتبار شیخ زاهد گیلانی به منزلتی عظیم دست یافت. خواجه رشیدالدین فضل‌الله، وزیر اولجایتو، به او احترام بسیار می‌گذاشت و هر سال مخارج خانوار وی را تامین می‌کرد. خواجه در مکتوبی به پسر خود امیراحمد، حاکم اردبیل، توصیه کرد که در معاملات خود با مردم اردبیل طوری رفتار کند که شیخ صفی‌الدین از او راضی باشد.

بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی، منبع عکس: گوگل مپ، عکاس: MeHRan Ho

درباره مذهب شیخ صفی‌الدین اردبیلی اختلاف نظر وجود دارد. مطالعه کتاب صفوه‌الصفا که مهم‌ترین کتاب شیخ در این زمینه است، نشان از شیعه بودن شیخ دارد؛ اما برخی پژوهشگران معاصر قرائتی درباره شافعی بودن او یافته‌اند. بی‌شک شیخ صفی‌الدین از ارادتمندان ائمه بود و ارادت او در اشعار به‌جای‌مانده از او قابل اثبات است. نویسندگان و مورخانی چون کسروی، لمبتون، لکهارت و پطروشفسکی بر این عقیده‌اند که شیخ به مذهب شیعه بود؛ اما حمدالله مستوفی وی را سنی شافعی می‌دانست.

ادوارد براون، خاورشناس شهیر بریتانیایی معتقد بود مطالعه درباره عقاید شیخ صفی‌الدین نشان می‌دهد که او به‌طور کامل از مذهب شیعه پیروی نمی‌کرد و رفتارها و عقاید او در برخی زمینه‌ها نشان از اعتقاد وی به مذهب سنت داشت.

مطالعه باب چهارم کتاب ابن بزاز که مختص تفسیرهای عرفانی شیخ صفی‌الدین اردبیلی از آیات قرآن و احادیث نبوی است، نشان می‌دهد که شیخ مردی فاضل، شاعر، مفسر قرآن و صاحب کرامت بود. شیخ صفی در تفاسیر خود به عطار، سنایی، عراقی، سعدی و مولوی استناد می‌کرد. کتاب «قارا مجموعه» را نیز به شیخ نسبت داده‌اند. او علاوه بر زبان ترکی، اشعار زیادی به زبان‌های فارسی و گیلکی در آثار خود دارد.

• آدرس: اردبیل، خیابان شیخ صفی، میدان عالی قاپو (مشاهده روی نقشه)
• ساعت کار: ۶ ماه اول سال از ساعت ۸ تا ۲۰:۳۰؛ ۶ ماه دوم سال از ساعت ۸ تا ۱۷:۳۰

منبع عکس: گوگل مپ، عکاس: حسین ابراهیمی

ورودی بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی در جبهه شرقی میدان عالی قاپو واقع شده است و در دو لنگه چوبی آن به حیاط مجموعه‌ای باز می‌گردد که کتابخانه، مسجد، مدرسه، آرامگاه، عبادتگاه، مطبخ و بخش‌های دیگر را در خود جای داده است. درب بقعه در عصر شاه عباس دوم به‌وسیله یوسف شاه بن ملک صفیا ساخته شد. ساختمان سر در بقعه و محوطه سه گنبدی آن که مزین به کاشی‌های معرق و کتیبه‌های رقاعی و کوفی است، عظمت خاصی به آرامگاه می‌دهد.

مسیر رسیدن به بقعه از هفت بخش می‌گذرد که با هشت در از یکدیگر جدا شده‌اند؛ این طراحی اشاره به هفت وادی عرفان و مراحل سلوک دارد. آرامگاه شیخ صفی‌الدین با به‌کارگیری عناصر تصوف در معماری خود، توجه به جزییات بنا و تزیینات منحصر به‌فرد، یک شاهکار معماری ایرانی اسلامی به شمار می‌رود که در سال ۲۰۱۰ در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

جنازه شیخ صفی‌الدین اردبیلی طبق وصیت او در اتاقی نزدیک خلوتخانه و کنار باغچه و حوض‌خانه دفن شده است. بر بالای قبر شیخ، بنایی ساختند تا علاوه بر مقبره او، مرقد شاه اسماعیل اول نیز باشد. آرامگاه‌های دیگری از شاهان صفوی، شاهزادگان و فرزندان آن‌ها نیز در این بقعه قرار دارند.

منبع عکس: گوگل مپ، عکاس: MeHRan Ho

اگر شما هم تجربه سفر به اردبیل و بازدید از آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی را دارید، آن را با کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.

منبع عکس کاور: گوگل مپ، عکاس: حسنی مصطفی