باباطاهر کیست؟ | زندگی‌نامه بابا طاهر عریان + دو بیتی‌های مشهور

باباطاهر عریان از عرفا و شاعران قرن پنجم هجری قمری، از شخصیت‌های بی‌بدیل تاریخ تصوف و شعر ایران محسوب می‌شود که با سرودن دوبیتی‌های زیبا به شهرت رسید. او زندگی در عزلت را انتخاب کرده بود، همچنین علاقه‌ای به ثبت وقایع شخصی زندگی خود نداشت، به این جهت تاریخ زندگی او در هاله‌ای از ابهام قرار گرفت و اکنون اطلاعات دقیقی از زندگانی او در دست نیست. فقدان اطلاعات درباره این عارف بزرگ سبب شد که برخی شخصیت او را ساختگی و به دور از واقعیت بدانند.

آنچه باید درباره باباطاهر بدانید:

• باباطاهر کیست؟
• لقب باباطاهر چیست؟
• زندگینامه باباطاهر
• اشعار و آثار باباطاهر
• آرامگاه باباطاهر

باباطاهر کیست؟

_{منبع عکس: saednews.com}

باباطاهر شاعر و عارف مشهور دوره سلجوقیان، با سرودن دوبیتی‌های ساده و روان به شهرت رسید. او عارفی دلسوخته، شوریده‌ای آشفته و رندی قلندرصفت بود که لقب «سوته‌دل» به خود می‌داد. نوشته‌ها و ترانه‌های باباطاهر عریان ورد زبان مردم عامه‌ای بود که از درس و مکتب به دور بودند و زبان ساده را می‌پسندیدند، همچنین نغمه‌های سوزناک او بر زبان پیشه‌وران و چوپانان از زن و مرد جاری بود. یکی از مهم‌ترین دوبیتی‌های وی که هنوز در بین مردم زمزمه می‌شود، دوبیتی زیر است:

ز دست دیده و دل هر دو فریاد / که هرچه دیده بیند دل کند یاد

بسازم خنجری نیشش ز فولاد / زنم بر دیده تا دل گردد آزاد

لقب باباطاهر چیست؟

_{منبع عکس: gbook.ir}

باباطاهر در طول زندگی خود، به لقب‌های مختلفی خوانده شد. «بابا» مشهورترین لقب وی بود که آن را معادل مرشد و پیر می‌دانند. بی‌شک این لقب که بیشتر در همدان زادگاه او رایج بود، برای تکریم و تفخیم شیخ و دیگر عرفا استفاده می‌شد.

«عریان» یکی دیگر از لقب‌های باباطاهر بود که کاربرد آن در منابع، از قرن ۹ هجری قمری آغاز شد. این لقب که نشان‌دهنده دوری جستن او از علایق دنیوی بود، بعدها به مفهوم سر و پابرهنگی در معابر عمومی تصور شد. وجود روحیه قلندرمنشانه و درویشانه باباطاهر در کنار رفتار غیرمتعارف او، در شکل‌گیری این قضاوت‌ها بی‌تاثیر نبود.

در برخی از منابع صفت‌هایی مانند «دیوانه»، «دیوانه فرزانه»، «شوریده» و «شیفته» را نیز برای باباطاهر به کار برده‌اند. «لر» و «همدانی» از دیگر القابی هستند که باباطاهر به آن‌ها خوانده می‌شد که یکی به قومیت و دیگری به زادگاه وی اشاره دارد؛ لر بودن او بیشتر به‌علت وجود گویش لری در دوبیتی‌هایش است.

زندگینامه باباطاهر 

_{منبع عکس: dersiminfo.com}

باباطاهر عریان همدانی، عارف و شاعر معروف قرن پنجم، هم‌زمان با عصر سلجوقیان می‌زیست. درباره تاریخ تولد و چگونگی آغاز زندگی او اطلاعات دقیقی در دست نیست. برخی او را معاصر «عین‌القضات همدانی» در قرن پنجم و بعضی معاصر «خواجه نصیرالدین طوسی» در قرن ششم هجری قمری می‌دانند. به گفته منابع، او زندگی خود را در عزلت و گمنامی، همچنین با قناعت و وارستگی در روستای ملایر همدان سپری می‌کرد. پاکی درون و خودسازی او در اشعار و دوبیتی‌هایش به وضوح قابل‌مشاهده است. برخی پژوهشگران تاریخ تولد او را سال‌های پایانی قرن چهارم هجری قمری می‌دانند؛ اما سند معتبری برای تایید آن موجود نیست.

ادوارد هرون آلن، ادیب انگلیسی، باباطاهر را به‌علت فقدان اطلاعات درباره شیوه زندگی شخصی او، «شخصیت مرموز» لقب داده و شهرت او را تنها به واسطه دوبیتی‌ها و کلمات قصار او می‌داند. «ابن راوندی» در کتاب «راحه‌الصدور»، از منابع تاریخی عصر سلجوقیان، گزارشی از دیدار باباطاهر با سلطان طغرل سلجوقی ارائه می‌دهد که در آن ملاقات، سلطان سلجوقی وی را مورد تکریم قرار می‌دهد و تاثیر قابل‌توجهی از باباطاهر می‌گیرد. راوندی شرح داستان را چنین آورده است:

شنیدم که چون سلطان طغرل‌بیگ به همدان آمد، از اولیا سه پیر بودند: باباطاهر، باباجعفر و شیخ همشا که در کوهکی بر همدان که آن را خضر خوانند، ایستاده بودند. نظر سلطان بر ایشان آمد. کوکبه لشکر بداشت و پیاده شد و با وزیر ابونصر کندری پیش ایشان آمد. باباطاهر پاره‌ای شیفته گونه بود. او را گفت: «با خلق خدا چه خواهی کرد؟»

سلطان گفت: «آنچه تو فرمایی.»

بابا گفت: «آن کن که خدا می‌فرماید: ان الله یأمر بالعدل والاحسان.»

سلطان بگریست و گفت: «چنین کنم.»

بابا دستش بگرفت و گفت: «پذیرفتی؟»

سلطان گفت:« چنین کنم.»

بابا سر ابریقی شکسته، که سال‌ها از آن وضو کرده بود، در انگشت داشت، بیرون کرد و در انگشت سلطان کرد و گفت: «مملکت عالم چنین در دست تو کردم، بر عدل باش.»

به‌جز این داستان که در منابع تاریخی آمده است، اطلاعات بیشتری از زندگی شخصی باباطاهر موجود نیست. او در ۸۵ سالگی در همدان از دنیا رفت و همان جا به خاک سپرده شد.

آثار و اشعار باباطاهر عریان

_{منبع عکس: taaghche.com}

باباطاهر دوبیتی‌های ساده خود را در دو نوع «عوام‌پسند» و «خواص‌پسند» سروده است. دوبیتی‌هایی که با مفهومی ساده سروده شده و بر زبان عوام جاری هستند، جزو دوبیتی‌های عوام‌پسند و دوبیتی‌هایی که مفاهیم عرفان و تصوف در آن گنجانده شده است، از دوبیتی‌های خواص‌پسند او محسوب می‌شوند.

زبان شعری باباطاهر ساده است و هیچ پیچیدگی در آن دیده نمی‌شود. او اندیشه‌های پاک و بی‌آلایش خود را که از ضمیر جان سوخته‌اش برمی‌آمد، به‌صورت روان در شعر خود به کار می‌برد تا درویشی و فروتنی را به مردم تعلیم دهد. سروده‌های اندکی که از باباطاهر باقی مانده است، ویژگی‌هایی دارند که سبک شعری او را از اشعار دیگران جدا می‌کند. سادگی، عشق، عرفان، پند، اندرز، کابرد عناصر طبیعت و صور خیال از مهم‌ترین این ویژگی‌ها است. 

بخش زیادی از جذابیت شعر باباطاهر به‌علت گویش او و لهجه‌ای است که در سروده‌های عام‌پسند خود به کار می‌برد. روانی کلام، آهنگ دلنشین لفظ، سادگی وزن و بحر از زیبایی‌هایی هستند که گویش باباطاهر به شعر وی می‌بخشد. دوبیتی‌های لری او از جذاب‌ترین اشعار به‌جای مانده وی محسوب می‌شوند؛ برخی از معروف‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:

به دریا بنگرم دریا ته بینم/ به صحرا بنگرم صحرا ته بینم

به هر جا بنگرم کوه و در و دشت/ نشان از قامت رعنا ته بینم

 دیگری:

یکی درد و یکی درمون پسنده/ یکی وصل و یکی هجرون پسنده

مو از درمون و درد و وصل و هجرون/ پسندم آنچه را جانون پسنده

باباطاهر جایی که میدان سخن را به طبیعت اختصاص می‌دهد، خواننده را با زیبایی حقیقی طبیعت پیوند می‌دهد. زبان ساده و اندیشه پاک او در توصیف طبیعت که از دل برمی‌خیزد، بی‌درنگ بر دل نیز می‌نشیند. مضامین دوبیتی‌های او در این اشعار، طبیعت، گل و گیاه، کوه و صحرا، سلوک درویشی، قلندری، بی‌وفایی، هجران، فراق، شور عاشقانه، اعتراف به گناه و توبه از آن به درگاه خداوند کریم دربر می‌گیرند.

در گذر زمان از سروده‌های باباطاهر تقلیدهای بسیار شد، همچنین دوبیتی‌هایی در عشیره‌های کردی و لری به سبک وی شکل گرفت؛ به این جهت، تشخیص اینکه کدام‌یک از دوبیتی‌های منسوب به باباطاهر به واقع سروده اوست، کاری دشوار محسوب می‌شود.

دیوان باباطاهر

_{منبع عکس: esam.ir}

مجموعه موثقی از اشعار باباطاهر در دست نیست و نمی‌توان درباره صحت اشعاری که به او نسبت می‌دهند، حکمی قطعی داد. آنچه امروزه به‌عنوان سروده‌های اصلی او قلمداد می‌شود، قدیمی‌ترین نسخه خطی شناخته‌شده از اشعار او است که ۲۵ بیت دارد و شامل هشت دوبیتی و دو قطعه می‌شود. دوبیتی‌های او در «تذکره عرفات العاشقین و عرصات العارفین» و در تذکره‌های دیگر چاپ شده است، همچنین در قرن‌های ۱۲ و ۱۳ هجری قمری نیز دوبیتی‌هایی از او نقل شده‌اند.

نسخه کلما‌ن‌ هوآر (Clement Huart)، خاورشناس فرانسوی، جزو اولین نسخه‌هایی است که در سال ۱۸۸۵ چاپ شد که ۵۹ دوبیتی از اشعار باباطاهر به‌همراه ترجمه فرانسوی آن‌ها را در بر می‌گیرد. انتشارات هوار همچنین در سال ۱۹۰۸ نیز ۲۸ دوبیتی و یک غزل از باباطاهر را منتشر کرد.

در سال ۱۹۰۲ میلادی در لندن ترجمه منثوری از دوبیتی‌های باباطاهر به‌همراه برگردان منظوم الیزابت کرتیس برنتن (Elizabeth curtis Brenton) به انگلیسی منتشر شد، همچنین بعد از آن چند خاورشناس نیز سروده‌های او را به زبان‌های دیگر ترجمه کردند.

کلمات قصار

_{منبع عکس: digikala.com}

رساله‌ای عرفانی از باباطاهر به زبان عربی به‌جای مانده است که «اشارات» نام دارد. این رساله که کلمات قصار باباطاهر را در بر می‌گیرد، ۴۹ باب و دو بخش دارد و مضمون آن درباره معرفت، علم، عبادت و محبت است. شرح‌هایی بر کلمات قصار باباطاهر عریان نوشته شده که مهم‌ترین آن‌ها «شرح کلمات بابا طاهر العریان» نوشته «عین‌القضاة همدانی» محسوب می‌شود و دیگری را به خطیب وزیری نسبت داده‌اند. ملا محمد گنابادی نیز دو شرح بر کلمات قصار باباطاهر نوشته که یکی به زبان فارسی و دیگری به زبان عربی است.

آرامگاه باباطاهر

• آدرس: استان همدان، شهر همدان، میدان باباطاهر (مشاهده روی نقشه)

_{منبع عکس: iranhotelonline}

آرامگاه باباطاهر عریان در میان محوطه‌ای سرسبز و پوشیده از درخت، بر فراز تپه‌ای در شمال غربی شهر همدان قرار گرفته است. علاوه بر باباطاهر، محمد بن عبدالعزیز از ادیبان قرن سوم هجری قمری، ابوالفتح اسعد میهنی از فقهای قرن ششم هجری قمری، مفتون همدانی (سید میرآقا) از شعرای قرن ۱۴ و میرزا علی نقی کوثر از دانشمندان قرن ۱۳ نیز در این محل دفن شده‌اند.

آرامگاه باباطاهر که در میدانی مستطیلی‌شکل قرار دارد، نمونه‌ای بدیع از معماری معاصر است که آن را با معماری قرن هفتم و هشتم تلفیق کرده‌اند. زیربنا و محوطه سرسبز آرامگاه درمجموع، حدود ۹,۰۰۰ متر مربع مساحت دارد. برج بنا روی یک قاعده هشت‌ضلعی به ارتفاع حدود ۲۰ متر از سطح تپه واقع شده است.

آرامگاه را به‌شکل مربعی به ابعاد ۱۰ در ۱۰ متر ساخته‌اند، پی‌های آن از سنگ و آهک و پیکر بنا از آجر است، همچنین گنبد فیروزه‌ای رنگی بر بالای آن قرار دارد که از دور پیدا است. فضای داخلی بنا ویژگی‌های خاص خود را دارد. اشعار زیبای باباطاهر که روی فضای داخلی آرامگاه حک شده‌اند، بر جذابیت فضای عرفانی می‌افزاید، همچنین سقف کاشی‌کاری بنا که مزین به معرق‌کاری است، زیبایی و جذابیت فوق‌العاده‌ای دارد. گنبد فیروزه‌ای و منشوری بنا، دیواره‌هایی شبیه به مثلث متساوی‌الساقین دارد که چشم بیننده را ناخودآگاه به‌سمت آسمان می‌برد. این ساختار، نشان‌دهنده خلاقیت معمار برای بیان مفهوم عروج است.

شعر باباطاهر از دلی پاک با اندیشه‌ای زلال برمی‌خیزد و بسیاری از مردم دوبیتی‌های او را بر زبان دارند. اگر شما هم دوبیتی‌های این عارف و شاعر سوته‌دل را خوانده‌اید، یا درباره باباطاهر عریان و شعر او نظری دارید، آن را با ما و کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.

_{منبع عکس کاور: خبرگزاری ایرنا}