قلعه های زیبای تاریخ معاصر ایران در کجا جمع شده‌اند؟
استان چهارمحال و بختیاری را می‌توان به‌دلیل وجود دستگاه حاکمیت ایلی و زندگی قبیله‌ای به سرکردگی ایلخان، در دوره قاجار، پرقلعه‌ترین منطقه ایران در تاریخ معاصر دانست.
مقاله‌های مرتبط:
در استان چهارمحال و بختیاری قلعه‌های بسیار زیادی وجود دارد که برخی هنوز موجود هستند و برخی از بین رفته‌اند. قدمت این قلعه‌ها به دوره قاجاریه می‌رسد. نگاهی به تاریخ سرزمین‌های بختیاری نشان می‌دهد که هم‌زمان با حاکمیت قاجاریه در ایران، سرزمین‌های بختیاری دارای حاکمیت بوده و چهارمحال و بختیاری به‌عنوان تیول خان‌های بختیاری شناخته می‌شد. تقریبا می‌توان گفت هم‌زمان با دوره ناصرالدین شاه در ایران، سرزمین‌های بختیاری با حاکمیت پرقدرت حسیتقلی خان ایلخانی تحت تیول وی قرار گرفته و به‌عنوان قلمرو حکومت وی شناخته شدند.
بررسی ساختار قدرت سیاسی در ایل نشان‌دهنده هرم قدرتی بر اساس ایلخان، ایلبیگ و حاکم است که در رده‌های پایین‌تر اداری می‌توان کلانتر، کدخدا و ریش سفیدان را قرار داد. البته به نظر می‌رسد که زنان نیز از قدرت بی‌نصیب نبوده‌اند.
مطالعه منابع تاریخی بختیاری نشان می‌دهد که زنان بلندپایه ایل در مقام «بی‌بی» در غیبت ایلخان، بسیاری از وظایف وی را بر عهده گرفته و انجام می‌دادند. شاید این امر را نتوان به‌معنای استقلال سیاسی یک بی‌بی در هرم قدرت بختیاری محسوب کرد، اما نمی‌توان نقش وی را نیز نادیده انگاشت. واضح است که قدرت حاکمیت ایلی بر مدار ارباب و رعیتی استوار است. بدین منظور هر روستایی از طرف ایلخان به یکی از خان‌های منتخب که برگرفته از خانواده یا وابستگان ایلخان بود سپرده می‌شد. قدرت ایلخان نیز زیر نظر حاکمیت مرکزی ایران بود، اما در بعضی اوقات دیده شده که قدرت ایل بختیاری با قدرت مرکزی حاکمیت قاجار برابری کرده است.
در خاطرات ظل‌السلطان دیده می‌شود که حتی حاکمیت قاجاریه از افزایش قدرت بختیاری‌ها در عهد حاکمیت حسینقلی خان ایلخانی بیم داشته است. به هر روی هر یک از خوانین بختیاری در محل حکومت و تیول خود به رسم ارباب و رعیتی قلاعی را بنیاد کردند. هر یک از این قلعه‌ها دارای معماری خاص خود هستند، اما در بسیاری از موارد مثل تعداد طبقات و نمای بیرونی دارای اشتراکاتی نیز هستند را قلعه‌های خانی می‌نامند. کارکرد این قلعه‌ها شباهت بسیاری به کاخ‌ها و عمارت‌های پادشاهان در پلان کوچک‌تر داشته و کارکرد آن به‌عنوان عمارت و محل سکونت خان و اداره امور روستا یا تیول تحت اداره وی بوده است.
نقاشی سرداراسعد اثر کمال‌الملک
تصویر خوانین بختیاری صاحب قلاع
نگاهی به تاریخ قرون وسطی کشورهای اروپایی مثل انگلستان نشان می‌دهد که بسیاری از قلاع آن دوره در حکم دژ بوده و کارکرد نظامی داشته‌اند. قلعه‌های استان چهارمحال و بختیاری را نمی‌توان در یک دسته جای داد. برخی از این قلاع ممکن است در مواقع مختلف کارکرد دفاعی و نظامی نیز داشته‌اند، اما معماری آن‌ها نشان می‌دهد که به قصد سکونت ارباب ساخته شده و بیشتر کارکرد اداری داشته‌اند. بدین شکل قلعه‌های بسیاری از خوانین بختیاری در این استان وجود داشته که بسیاری از آن‌ها از بین رفته‌اند. برای مثال در کتاب مرات‌البلدان آمده است که حسینقلی خان ایلخانی قلعه‌ای روی تپه چغاخور بنا کرد و مرکز حاکمیت ایلخانی خود را در آنجا گذاشت. این قلعه که به «قلعه خان چغاخور» نیز مشهور است، امروزه از بین رفته و اثری از آن برجای نمانده است.
یکی دیگر از قلعه‌هایی که از بین رفته و هیچ اثری از آن به‌جای نمانده، قلعه سورشجان است. جایگاه این قلعه امروزه به محل سکونت مردم تبدیل شده و هیچ اثری از آن باقی نمانده است. صاحب این قلعه را بی‌بی مریم بختیاری، یکی از سرداران معروف بختیاری و دختر حسینقلی‌خان ایلخانی دانسته‌اند. یکی دیگر از این قلعه‌ها که امروزه از بین رفته است قلعه اسعدیه چلیچه است که به قلعه محمد‌خان نیز شهرت داشت. قلاع بسیار زیادی در این استان وجود دارند که از بین رفته‌اند و اثری از آن‌ها باقی نمانده است، اسم بردن از تمام این قلعه‌ها در این نوشته مقدور نیست.
قلعه‌های مشهور استان
قلعه سردار اسعد جونقان
قلعه سردار اسعد در شهر جونقان با الهام از معماری فرانسه و مطابق با کاخ‌های اروپایی قرن ۱۹ میلادی ساخته شده است. این کاخ در دوران پویایی خود دارای باغ و استخر نیز بوده و درب ورودی آن مشرف به جاده باستانی سنگ‌فرش بوده است. این قلعه را می‌توان پایتخت تابستانی سردار اسعد دانست، گفته شده که بسیاری از جلسات شور در زمینه مشروطیت در این قلعه گرفته شد. طبقه فوقانی این قلعه بخش شاه‌نشین آن است که ایوانی با ستون‌های سنگی دارد. قلعه سرداراسعد دارای تزیینات زیبای حجاری، گچ‌بری و آجرکاری است که زیبایی عمارت این کاخ را دوچندان کرده است. در قسمت جزرهای بین پنجره‌ها، لچک، پیشانی و لبه ایوان می‌توان نقوش اسلیمی و گل‌بوته را مشاهده کرد. امروزه در قلعه سردار اسعد جونقان موزه آثار سنگی پابرجاست و می‌توان از آن دیدن کرد.
قلعه ستوده چالشتر
قلعه چالشتر که به قلعه خانی و قلعه ستوده یا خانه تاریخی خدارحم خان نیز شهرت دارد، حدود ۱۲۰ سال پیش در دوره قاجاریه در چالشتر احداث شد. در یکی از سرستون‌های سنگی این مجموعه تاریخ ساخت آن، سال ۱۳۲۱ هجری قمری حک شده است. قلعه چالشتر از دو قسمت تشکیل شده است: حیاط بیرونی و حیاط اندرونی. حیاط اندرونی که برج و بارویی ندارد و به «قلعه ستوده» معروف است را حاج محمدرضاخان ستوده چالشتری بنا کرد. این بنا ۲۴۰۰ مترمربع مساحت دارد و در قسمت غربی مجموعه تاریخی قلعه چالشتر قرار دارد و مصالح به کار رفته در آن خشت با نمای آجر است.
خانه ستوده محل اقامت خاندان خان بوده است. خانه ستوده دارای دو طبقه است که از طبقه اول برای انبار و طبقه بالا برای خواب، نشیمن و پذیرایی از مهمانان مورد استفاده بوده است. طبقه بالای این ساختمان مزین به نقاشی و تزیینات بسیار زیبایی است که تلفیقی از هنر ایرانی و اروپایی است. نقوش گل و گلدان، نقاشی داستان یوسف و زلیخا، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون و مناظر طبیعی و کتیبه‌های قرآنی نستعلیق از تزیینات این بنا است.
قلعه دزک
قلعه دزک یکی دیگر از قلعه‌های بختیاری است که به‌معنای دژ کوچ هم است. این قلعه عمارت و منزل مسکونی چندین نسل از ایلخانان بختیاری بوده است. این قلعه را امیرمفخم حاجی ایلخانی از خوانین ایل هفت لنگ در روستای دزک که ملک وی بوده است، بنا کرد. قلعه دارای دو طبقه است و گفته شده ابتدا به قصد یک قلعه نظامی ساخته شد اما بعدها با تزیینات و طراحی که در داخل ساختمان انجام شد از لحاظ طراحی داخلی کاملا شکل یک کاخ را به خود گرفت. از معروف‌ترین و زیباترین بخش‌های این قلعه می‌توان به تالار آینه و اتاق سفره‌خانه قلعه اشاره کرد که دارای زیبایی بی‌نظیری هستند و تزیینات چشم‌گیری در خود جای داده‌اند. گچ بری‌های موجود در تالار سفره‌خانه با نقاشی‌های گل، بوته و شیر و فرشته از زیبایی‌های این بخش هستند. اتاق آینه دارای طراحی داخلی به سبک کاملا اروپایی است و تمامی بخش‌های آن آینه‌کاری شده است. در این اتاق بین آینه‌کاری‌ها عکس‌هایی از خوانین بختیاری به چشم می‌خورد.
از بخش‌های مهم قلعه می‌توان به کتابخانه امیرمفخم اشاره کرد که علی اکبر دهخدا مدتی را که در قلعه دزک بود، برای نوشتن لغت‌نامه خود از آن استفاده کرده است. امروزه از قلعه دزک یا قلعه امیرمفخم در جهت ایجاد موزه سنگ و موزه پوشاک استفاده شده است.
قلعه سورک
قلعه سورک معروف به قلعه نصیرخان جنگ را ساده‌ترین قلعه بختیاری می‌گویند. این قلعه که با نام قلعه سردار جنگ نیز معروف است، در روستای سورک و ۴۰ کیلومتری جنوب شرق شهرکرد است. این قلعه نیز دارای دو بخش شاه‌نشین و زیرزمین است. زیرزمین بنا محل سکونت خدمه، انبار و ذخیره آذوقه ساکنان قلعه بوده و با مصالح خشت و ملاط گل ساخته شده است. بخش شاه‌نشین بنا دارای ۱۴ ستون است که بسیار ساده ساخته شده‌اند. بنا از لحاظ تزیینات داخلی بسیار ساده است و شاید تنها تزیینات آن گچ‌بری‌های سربخاری‌ها باشد. این قلعه دارای حمام خصوصی و گرمخانه نیز است. این قلعه دارای ظرافت و سادگی خاصی است. قلعه در بیرون منطقه مسکونی شهر ساخته شده و اطراف آن فضای باز بسیاری است که برای کشاورزی استفاده می‌شود.
قلعه شمس‌آباد
قلعه شمس‌آباد واقع در روستای شمس‌آباد از بناهای امیرمجاهد بختیاری است. این بنا در ۱۵ کیلومتری شهرکرد است و قدمت آن به ۱۲۰ سال پیش می‌رسد. این قلعه نیز دارای ۲ طبقه بوده که طبق معمول قلعه‌های این منطقه، بنای زیرزمین مخصوص خدمت‌کاران بوده و بنای فوق آن شاه‌نشین قلعه بوده است. قلعه شمس‌آباد نیز تزیینات خاصی ندارد.
اما از جمله زیبایی‌هایی که در این قلعه توجه جلب می‌کند، وجود ستون‌هایی است که تصویر مردانی مسلح با لباس محلی بر آن‌ها حجاری شده است.
قلعه بارده
قلعه تاریخی بارده در شهرستان بن و ۴۰ کیلومتری شهرکرد است. این قلعه دارای قدمتی ۱۶۰ ساله است و توسط محمدحسن خان و داراب خان ساخته شده است. این قلعه تنها قلعه بازمانده از خوانین چهارلنگ است (ایل بختیاری به دو شاخه هفت‌لنگ و چهارلنگ تقسیم می‌شود که ایل هفت لنگ دارای قدرت بیشتری بوده است). دیگر قلعه‌های بازمانده در استان چهارمحال و بختیاری مربوط به خوانین شاخه هفت لنگ بختیاری هستند.
قلعه بارده دارای استحکامات دفاعی است و در بیرون شهر ساخته شده و اطراف آن را زمین‌های کشاورزی فرا گرفته‌اند. قلعه دارای ۴ برج بوده که برج‌های شرقی جنبه دفاعبی و برج‌های غربی در قسمت فوقانی مسکون بوده‌اند. معماری قلعه به‌صورت پلان مربع شکل بوده و مصالح آن از خشت و آجر و سنگ است. درب اتاق‌های قلعه ساده و چوبی است. طبقه همکف دارای ۱۰ اتاق نشیمن و یک شاه‌نشین است که سقف آن‌ها با تبر چوبی پوشیده شده است. طبقه زیرین قلعه نیز جهت انبار استفاه می‌شد.
قلعه ضرغام‌السلطنه فرادنبه
قلعه فرادنبه ضرغام‌السلطنه را بزرگترین قلعه بختیاری نام نهاده‌اند. این قلعه که در پنج کیلومتری شرق بروجن قرار دارد، دارای کتیبه‌ای است که تاریخ آن را ۱۲۷۹ هجری قمری یعنی در حدود در حدود ۱۶۰ سال پیش ذکر کرده است.
وسعت این قلعه در حدود ۱۰ هزار مترمربع است که به‌صورت دوطبقه با برج و بارو ساخته شده است. معروف‌ترین بخش این قلعه اتاق آینه آن است که دارای منبت‌کاری است و پنج در دولنگه دارد. این قلعه دارای حمام، ایوان و اندرونی است. قلعه در طبقه همکف و طبقه فوقانی دارای اتاق‌های بسیاری بوده و در جنب آن ساختمان اصطبل، انبار و سرطویله قرار دارد. این قلعه دارای تزیینات آینه‌کاری و گچ‌بری‌های فراوان بوده است. قلعه فرادنبه امروزه از بین رفته و به‌صورت متروکه و نیمه‌خرابه درآمده است.
دقت در متن فوق و معماری این قلعه‌ها نشان از شباهت نزدیک نوع معماری در آن‌ها دارد. واضح است که معماری قلاع مختلف در ایران با شرایط اقلیمی و فرهنگ اجتماعی منطقه ارتباط مستقیم دارد. شرایط اقلیمی - جغرافیایی و فرهنگ اجتماعی مردم در منطقه چهارمحال و بختیاری نیز در نوع معماری قلاع خوانین بختیاری موثر بوده است. این قلعه‌ها که پایتخت‌های تابستانی خوانین محسوب می‌شدند، در ابتدا به قصد عمارت مسکونی و اداری و در نقش کاخ‌های خوانین و در مرحله بعد به قصد دژهای دفاعی فئودالی خوانین بنا می‌شدند.
تالار سفره‌خانه قلعه دزک
قلعه‌های نام برده در این نوشته همگی مربوط به دوره قاجار و اوایل عصر مشروطه بوده‌اند و دارای کارکردی عمارتی و اداری بوده‌اند و به‌عنوان آثار تاریخی استان ثبت ملی شده‌اند. شاید بتوان استان چهارمحال و بختیاری را به واسطه داشتن حاکمیت ایلی و فئودالی بختیاری، پرقلعه‌ترین استان کشور دانست که بیشترین قلعه های ایران را در خود جای داده است. این در حالی است که بسیاری از این قلعه‌ها در زمان شکل‌گیری انقلاب اسلامی ویران و تخریب شدند و برخی از آن‌ها که در مرکزیت و بخش مسکونی روستاها و شهرها بودند به‌دلیل بی‌اطلاعی مرم از میراث فرهنگی به‌طور کامل از بین رفته و به مکان‌های مسکونی تبدیل شدند.
بازمانده های قلعه اسعدیه چلیچه
قلاع استان چهارمحال و بختیاری به‌عنوان میراث تاریخی ایل بختیاری همه ساله در اختیار بازدید‌کنندگان و توریست‌های علاقه‌مند به آثار تاریخی است.
دیدگاه