پل های تاریخی استان آذربایجان شرقی
پل‌های تاریخی استان آذربایجان شرقی یکی از جاذبه‌های گردشگری این استان هستند. از گذشته تاکنون پل‌ها نقش مهمی در گسترش روابط جوامع داشته‌اند و پل‌های متعدد این استان گواه تمدن چند صد ساله‌ی مردمان این سرزمین است.
مقاله‌های مرتبط:
از زمان‌های قدیم تاکنون پل‌ها یکی از مهم‌ترین راه‌های ارتباطی میان شهرها و روستاها هستند و صنعت پل‌سازی همواره با توسعه‌ی روابط اجتماعی و تجاری میان شهرها و حتی کشورها رونق گرفته است. در این میان استان آذربایجان شرقی با داشتن مرز مشترک با کشورهای ترکیه و آذربایجان و ارمنستان، از دیرباز نقش خود را به عنوان یکی از مهم‌ترین قطب‌های تجاری و اقتصادی کشور حفظ کرده است و پل‌های تاریخی متعددی در سراسر آن قرار دارد که نشان‌دهنده‌ی قدمت و تمدن مردم این سرزمین است. در این استان حدود ۲۰ پل تاریخی وجود دارد که در این مقاله به معرفی آن‌ها می‌پردازیم.
به یاد داشته باشید برای سفر به مقاصد داخلی یا خارجی می‌توانید از موتور جست‌و‌جو تور کجارو کمک بگیرید. تور تبریز را جست‌و‌جو کرده و ارزان‌ترین پکیج را از فروشنده‌های معتبر خریداری کنید.
پل قاری
پل قاری یا به زبان ترکی «قاری کورپوسی» یکی از پل‌های تاریخی شهر تبریز است که در خیابان ثقة الاسلام و روی رودخانهی «مهرانه رود» (که اهالی تبریز به آن قوری چای نیز می‌گویند) ساخته شده است. این پل بازار بزرگ تبریز و شمس العماره (استانداری فعلی) را به بخش شمالی این شهر یعنی محله‌های ششگلان و شتربان (دوه چی) وصل می‌کند و از پرترددترین پل‌های این شهر است. پل قاری شامل هشت دهنه و قوس‌های مدور است و سرستون‌های کله قوچی و چراغ‌های قدیمی آن در اواخر دوره‌ی قاجار ساخته شده که طول آن ۱۰۰ متر و عرض آن پنج متر است. گفته می‌شود بانی احداث این پل پیرزنی بود که پول حج خود را صرف ساخت پل کرد و به همین دلیل نام آن را پل قاری (که در زبان ترکی به‌معنی پیر یا پیر زن است) گذاشتند. این پل در ۲۰ آذر سال ۱۳۷۹ با شماره‌ی ۲۹۲۱ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.
پل تلخ رود (آجی چای)
این پل از تاریخی‌ترین پل‌های شهر تبریز است که در خیابان خلبان و بلوار شهید بابایی به‌سمت فرودگاه تبریز، روی رودخانهی آجی چای احداث شده است. گفته می‌شود قدمت این پل به دوران صفویه و قاجاریه برمیگردد. پل آجی چای ۱۶ دهنه دارد که به‌جز ۳ دهنه که طاقی هلالی دارند، سایر طاق‌ها جناغی هستند. طول پل ۱۰۵ متر و عرض آن پنج متر است. در زمان ولیعهدی عباس میرزا در تبریز، این پل توسط حاج سید حسین تاجر تعمیر شد و یک بار دیگر در سال ۱۳۸۰ شمسی، مورد بازسازی قرار گرفت. معماری پل به صورت یک‌دست نیست و چندین بار به‌علت طغیان رودخانه و وقوع جنگ‌های منطقه‌ای صدمه دیده و دوباره مرمت شده است. نام پل آجی چای برای اولین‌بار در دوران صفویه و سلطنت شاه اسماعیل اول، در سفرنامه‌ی ونیزیان ثبت شده است. این اثر تاریخی در سال ۱۳۷۸ و با شماره‌ی ۲۵۱۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
پل سنگی
پل سنگی تبریز یکی دیگر از پل‌های تاریخی این کلان‌شهر است که قدمت آن به دوران قاجاریه بازمی‌گردد. این پل در خیابان چایکنار و رو‌به‌روی مسجد پل سنگی روی رودخانهی مهرانه رود قرار دارد. گفته می‌شود شخصی به نام «حاج عظیم» بانی احداث پل سنگی است. مصالح به کار رفته در ساخت این پل آجر و سنگ و ملاط ساروج است. در پایه‌ی جنوبی پل سنگی سنگ نبشته‌ای وجود دارد که در تاریخ ۱۳۶۳ هجری قمری و به خط کوفی نوشته شده است. این پل در ۱۱ مرداد سال ۱۳۸۴ با شماره‌ی ۱۲۴۳۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
پل ونیار
از دیگر پل‌های تاریخی شهر تبریز می‌توان به پل ونیار اشاره کرد که قدمت آن به دوره‌ی صفویه می‌رسد. این پل در ۵۰۰ متری غرب روستای ونیار و روی رودخانهی آجی چای احداث شده بود. پل سه دهنه داشت و از سنگ تراش، آجر و ملاط گچ و آهن ساخته شده بود. کف آن سنگ‌فرش بود اما بعدها آن را آسفالت کرده بودند. متاسفانه در سال ۱۳۹۲ هنگام ساختن پل مدنی که آن هم نافرجام ماند، این پل به صورت شبانه و پنهانی تخریب شد.
پل لیلان
پل لیلان که سه دهنه دارد، در یک کیلومتری شهر لیلان، در نزدیکی شهرستان ملکان واقع شده است و از قدیمی‌ترین پل‌های استان آذربایجان شرقی است. قدمت آن به دوره‌ی ایلخانی بازمی‌گردد و در گذشته راه ارتباطی میان همدان، کردستان، مراغه و تبریز بود. این پل در ۹ اردیبهشت سال ۱۳۸۲ با شماره‌ی ثبت ۸۳۹۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
پل خدا آفرین
پل های خدا آفرین در شهرستان خدا آفرین و روی رودخانهی ارس ساخته شده است.. این پل از دو پل مجزا تشکیل شده که یکی از پل‌ها شکسته شده و فقط نیمی از آن باقی مانده است اما پل دیگر هیچ آسیبی ندیده است. این پل در نزدیکی سد خدا آفرین در روستای «ساری جالو» قرار دارد.
فاصله‌ی این دو پل از هم ۸۰۰ متر است و در دو منطقه‌ی آذربایجان، یعنی «قره داغ» و «قره باغ» واقع شده‌اند و از لحاظ مهندسی و معماری با یکدیگر تفاوت دارند. یکی از پل‌ها که ۱۱ دهانه دارد، از سنگ سفید ساخته شده که ارتفاع آن ۱۲ متر و طول آن ۱۳۰ متر است. اندازه‌ی دهانه‌های این پل به‌علت شدت آب متفاوت است. پل دیگر در قسمت پایینی این پل قرار دارد که به‌علت عریض بودن رودخانه در این قسمت، طول آن ۲۰۰ متر و عرض آن ۵/۴ متر است. این پل سنگی ۱۵ دهانه دارد که با توجه به‌اندازه‌ی آجرها و معماری آن، گمان می‌رود که در قرن ۱۳ ساخته شده است.
اطلاعات زیادی در مورد تاریخ ساخت این پل‌ها در دست نیست اما در نوشته‌های یک نویسنده‌ی قرن ۱۳، تاریخ ساخت پل اول قرن هشتم میلادی ذکر شده است. پروفسور «آندریو رابرت بارن» که استاد تاریخ دانشگاه «گلاسکو» یونان است، عقیده دارد که بنای اولیه‌ی پل به زمان کوروش برمیگردد؛ به همین دلیل یکی از نام‌های این پل از گذشته تاکنون به اعتبار نام کوروش «پل سیروس» است. نام‌های دیگر این پل «پل جلال الدین ملکشاه»، «پل خدا آفرین» و «پل حسرت» یا به زبان ترکی «حسرت کورپوسی» است. در سال ۱۸۲۸ پس از عهدنامه‌ی ترکمن چای یک سوم پل منفجر شد و به مرور زمان نیز این خرابی‌ها بیشتر شده است. پل خدا آفرین در پنجم اسفند سال ۱۳۷۶ با شماره‌ی ۱۸۵۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
پل منصور
این پل در محله‌ی منصور تبریز، در تقاطع منصور و خیابان عباسی قرار دارد و در دوران قاجاریه احداث شده است. پل منصور در ۱۱ مرداد سال ۱۳۸۴ به شماره‌ی ثبت ۱۲۴۴ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
پل دختر
پل دختر روی رودخانهی «قزل اوزون» در رشته کوه «قافلانکوه» در ۲۰ کیلومتری شهر میانه قرار دارد. ترک زبان‌ها به این پل «قیز کورپوسی» می‌گویند. این پل در گذشته تنها راه ارتباطی شرق و غرب ایران بوده و به همین دلیل از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود. در مورد تاریخچه‌ی سازه‌ی پل اطلاعات درستی در دسترس نیست. برخی از باستان‌شناسان قدمت پایه‌های آن را به دوران ساسانیان نسبت می‌دهند اما با توجه به سبک و ویژگی‌های معماری آن، تاریخ ساخت آن را مرتبط به قرن ۸ می‌دانند.
پل از سه دهنه تشکیل شده که پایه‌های آن‌ها آجری است. روی پایه‌ی وسطی پل کتیبه‌ای وجود دارد که متاسفانه متن آن از بین رفته است و در سمت چپ نیز کتیبه‌ای دیگر به چشم می‌خورد که تاریخ ۹۳۳ هجری روی آن ثبت شده که تاریخ آخرین مرمت را نشان می‌دهد که توسط «شاه بیگم بنت محمد بیگ موصللو» انجام گرفته است.
پل دختر بارها و بارها مرمت شده است و آخرین بار در سال ۱۳۲۵ مرمت شد، زمانی که قوای فرقه‌ی دموکرات آذربایجان هنگام عقب نشینی و تعقیب از جانب قوای نظامی دولت مرکزی پل توسط مین تخریب شد و تاکنون بدون مرمت باقی مانده است. در مورد نام این پل نظریه‌های متعددی وجود دارد. برخی معتقدند که چون سازنده‌ی پل یک دختر شاهزاده بوده، نام آن را دختر گذاشته‌اند اما باستان‌شناسان می‌گویند «ایزد بانوی ناهید» الهه‌ی آب و باران و فراوانی از فرشتگان آیین زرتشت بود و به‌دلیل اهمیت ویژه‌ی پل‌ها در زندگی مردم و در امان بودن از سیلاب‌ها و دیگر آسیب‌های طبیعی، نام دختر بر پل گذاشتند که فرشته‌ی آب، نگهدار آن باشد. این پل در تاریخ ۱۵ دی ماه ۱۳۱۰ با شماره‌ی ۸۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
پل پنج چشمه
پل پنج چشمه بناب یکی دیگر از پل‌های تاریخی استان آذربایجان شرقی است که قدمت آن به دوره‌ی صفویه بازمی‌گردد. این پل در فاصله‌ی ۶۰۰ متری ضلع شرقی بناب در روستای سور و روی رودخانهی صوفی قرار گرفته است. این پل پنج چشمه دارد که طول آن ۵۰ متر و عرض آن ۸۰/۴ متر است. پایه‌های پل چشمه سنگی و طاق‌های آن جناقی است که با آجرهای چهارگوش ساخته شده‌اند. کف پل سنگ‌فرش است و در دو طرف آن جان‌پناه‌هایی به طول یک متر وجود دارد. این پل به‌علت عبور کامیون‌های سنگین آسیب دیده بود که بعدها مرمت شد. در تاریخ ۲۵ اسفند سال ۱۳۷۹ این پل با شماره‌ی ۳۰۸۷ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
پل لیقوان
پل لیقوان که به پل حاجی سالار لیقوان شهرت دارد، در روستای لیقوان واقع شده است که در سال ۱۲۰۹، در زمان حکومت قاجار روی رودخانهی لیقوان احداث شد. این پل مشهور در دره‌ی نسبتا عمیقی نسبت به سطح روستا قرار دارد و ۱۷ اسفند سال ۱۳۸۱ با شماره‌ی ۷۵۳۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
پل ضیا الملک
پل ضیا الملک در ۶ کیلومتری غرب شهرستان جلفا، در نزدیکی پاسگاه عباسی و روی رودخانه ارس، از رودخانه های مرزی ایران، قرار دارد. این پل مربوط به دوران شاه عباس صفوی است و جز بناهای عام المنفعه‌ی آن دوران محسوب می‌شد. اما گفته می‌شود بنای اولیه‌ی پل قبل از میلاد، در زمان اوراتورها احداث شده و با گذشت زمان به‌دلیل قشون‌کشی‌های مختلف تخریب و به خاطر اهمیت زیاد، دوباره بازسازی شده است.
قسمتی از پل در خاک ایران و قسمتی از آن در خاک جمهوری خودمختار نخجوان است. ارتفاع پایه‌های جنوبی پل از سطح رودخانه حدود ۱۰ متر، قطر آن‌ها ۶/۵ متر و ارتفاع برج‌های آن ۲۰ متر است. این پایه‌ها از سنگ‌های تراش‌دار ساخته شده است و قسمتی از آن که در خاک ایران قرار دارد، نشان می‌دهد که عرض پل به ۸ متر می‌رسید. پروفسور «ولفرام کلایس» اعتقاد دارد که این پل قدیمی‌ترین پل ساخته شده در ایران است.
امروزه در خاک ایران تنها یک دیوار بلند و ستون مانند از این پل بزرگ بجا مانده است. در داخل پل کاروانسرایی قرار داشت که در و دیوار و سقف آن فرو ریخته است. پل ضیا الملک در ۱۰ دی ماه ۱۳۸۱ با شماره‌ی ۶۶۷۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
پل شاه عباس
پل شاه عباس متعلق به دوران صفویه است و توسط «شجاع الممالک کلیبری» ساخته شده است. این پل روی رودخانهی کلیبر (بویوه چای)، در کفشان اوی شهر کلیبر قرار دارد. پل برای آخرین بار در سال ۱۳۷۶ مرمت شده است. قبل از بازسازی، قسمتی از پل تخریب شده بود که به همین دلیل به آن «سینیخ کورپی» یعنی «پل شکسته» می‌گویند.
پل مردق
رود مردق از کوه‌های جنوبی سهند جاری می‌شود و پس از گذر از مراغه و ملکان به دریاچه‌ی ارومیه می‌رسد. پل مردق نیز در ۱۲ کیلومتری جاده‌ی قدیم مراغه روی این رودخانه احداث شده که تاریخ ساخت آن به دوران صفوی برمیگردد. طول آن ۴۲ متر، عرضش ۴/۵ متر و ارتفاع آن از کف رودخانه ۶/۸۰ متر است. بستر رودخانهی مردق مربوط به دوران سوم زمین‌شناسی است و از این حیث اهمیت ویژه‌ای دارد.
پل مردق سه دهانه دارد که دهانه‌ی میانی بزرگ‌تر از دهانه‌های دو طرف است و طاق جناغی آن با آجرهای قرمز بومی ساخته شده‌اند. خود پل نیز از سنگ‌های بومی این منطقه بنا شده که از معدن «سنجان» استخراج شده است. در این پل به‌منظور عبور آب‌های طغیانی و زیبایی بیشتر، دو چشمه طاق کوچک هم وجود دارد. در گذشته پل مردق راه ارتباطی مراغه با شهرهای میانه و هشترود بود. این اثر تاریخی که از مهم‌ترین و سالم‌ترین پل‌های آذربایجان شرقی است، تنها پل ثبت شده‌ی مراغه در فهرست آثار ملی ایران است که در تاریخ ۱۷ اسفند سال ۱۳۸۱ با شماره‌ی ۷۵۴۰ در این فهرست به ثبت رسیده است.
پل شهر چای
پل شهر چای در ۱۲ کیلومتری جنوب شهر میانه، در نزدیکی روستای «تازه کند» و روی رودخانهی «شهر چای» قرار دارد. اطلاعات دقیقی در مورد تاریخ ساخت این پل در دسترس نیست اما با توجه به سبک معماری و مصالح به کار رفته در آن می‌توان آن را به دوران صفویه نسبت داد، چون بسیار شبیه به ۳۳ پل اصفهان است، اما نسبت به آن شکل ساده‌تری دارد. پل شهر چای با ۲۶۰ متر طول، طولانی‌ترین پل آذربایجان شرقی است که عرض آن ۹/۷ متر و ارتفاعش نیز ۲۵/۵ متر است و ۲۳ چشمه، با طاق‌های جناغی دارد که متاسفانه ۲ چشمه‌ی آن بر اثر سیل تخریب شده که به‌جای آن‌ها یک طاق مسطح بتونی ساخته‌اند. آب‌برهای این پل مثلثی شکل است و اتاقچه‌هایی در پایه‌های آن وجود دارد که ورودی آن از روی پل است و منافذ بیضی شکلی دارد که به‌منظور تهویه‌ی هوای داخل اتاقک‌ها ساخته شده است. این پل در ۲۸ مرداد ۱۳۴۸ با شماره‌ی ۸۷۲ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
پل سردرود
پل سردرود متعلق به دوران قاجار است که در شهر سردرود، بین خیابان امام و محله‌ی سنگستان قرار دارد که این شهر از توابع شهرستان تبریز است. این پل تاریخی در تاریخ ۶ اسفند سال ۱۳۸۵ با شماره‌ی ۱۷۴۹۲ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
پل دختر
پل قیزلار روی رودخانهی مردق احداث شده است که بین روستای «قلعه چوق» و «قلی کندی» ملکان قرار دارد. این پل به دلیل نوع طاق‌ها و نمای سنگی و آجری اهمیت زیادی دارد و در ایام تعطیل مملو از مسافران و گردشگران است. گفته می‌شود تاریخ ساخت پل به سال ۹۵۱ هجری قمری و حکومت صفویان برمیگردد و چندین بار مرمت و بازسازی شده است. این پل هنوز هم در عبور و مرور مردم روستاهای اطراف اهمیت زیادی دارد. پل قیزلار با پنج دهنه از آجر و سنگ ساخته شده که معماری آن به صورت گنبدی شکل است و طاق‌ها و طاقچه‌های آن زیبایی‌اش را دو چندان کرده است. سه دهنه‌ی پل برای عبور آب رودخانه و دو دهنه‌ی دیگر به‌منظور هدایت آب کشاورزی احداث شده است. طول پل ۴۹ متر، عرض آن ۵/۵ متر و ارتفاعش ۶ متر است. در ۲۷ اسفند ۱۳۸۶ این پل با شماره‌ی ۲۲۷۱۸ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
پل بیلانکوه
پل بیلانکوه در محله‌ی بیلانکوه تبریز، واقع در خیابان آبرسان و کوچه‌ی شیخ کمال قرار دارد. پل روی رودخانهی «اسبه ریز» احداث شده است که از کوه‌های سهند سرچشمه گرفته و سرانجام به رودخانهی مهرانه رود می‌ریزد. این پل که از آجر و سنگ ساخته شده است، متعلق به دوران قاجار است اما آثاری از پل دیگری در نزدیکی آن وجود دارد که باستان‌شناسان آن را به دوره‌ی صفویان نسبت می‌دهند. پل دارای سه دهنه با طاق‌های جناغی است که دهانه‌ی وسطی عریض‌تر است و دو موج‌شکن نیز در اطراف آن وجود دارد. طول آن ۲۶، عرضش ۷۰/۵ و ارتفاع آن ۵/۵ متر است. باغ دو کمال نیز رو‌به‌روی پل قرار دارد که آرامگاه کمال‌الدین مسعود خجندی و کمال‌الدین بهزاد است. این اثر تاریخی در تاریخ ۱۰ بهمن سال ۱۳۸۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
پل پهلوی
پل عجب‌شیر که به پل پهلوی شهرت دارد، در زمان پهلوی اول احداث شده است و در شهر عجب‌شیر قرار دارد. طول پل ۱۲ متر، عرض آن ۶ متر است و پنج متر ارتفاع دارد. پل دارای دو دهنه است که طاق‌های آجری به‌شکل نیم‌دایره دارد. پایه‌های پل به‌علت وقوع سیلاب‌های متعدد آسیب جدی دیده‌اند و امروزه مردم با احداث مسیری جدید، زیاد روی این پل رفت‌وآمد نمی‌کنند. پل در تاریخ ۲۷ اسفند سال ۱۳۸۶ با شماره‌ی ۲۲۷۱۹ در به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
پل خانقاه
یکی دیگر پل‌های قدیمی آذربایجان شرقی پل حاج محمد باقر خانقاه است. این پل در دوره‌ی ایلخانی و روی رودخانهی خانقاه مراغه احداث شده است که دو دهنه با طاق‌های جناغی دارد و از آجر و سنگ قالبی ساخته شده است. در گذشته پل خانقاه راه ارتباطی مردم مراغه با شهرهای ملکان، میاندوآب و شاهین دژ بود.
پل گاودوش آباد اوغان
این پل در هشت کیلومتری شمال شهر سراب و میان روستاهای «گاودوش آباد» و «اوغان» قرار دارد. این پل سه چشمه دارد و چهار میل در دو طرف پل قرار گرفته‌اند. طول آن ۳۱ متر و عرضش ۶ متر است و ۵/۳ متر ارتفاع دارد. پل از سنگ و آجر ساخته شده است و قدمت آن به دوران حکومت صفویان بازمی‌گردد. در تاریخ ۲۴ تیر ۱۳۸۲ این پل با شماره‌ی ۹۱۸۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
اگر به استان آذربایجان شرقی سفر کردید، حتما سری به پل‌های تاریخی آن نیز بزنید.
دیدگاه