مراسم زار در جزیره قشم، به روایت عکس

مردم‌ ساحل‌نشین‌ جنوب‌ ایران‌، ارواح‌ و جن ها را به‌ صورت‌ باد مى‌پندارند و معتقدند که‌ هر بادی‌ جنى‌ دارد که‌ با آن‌ به‌ درون‌ جسم‌ انسان مى‌رود و آنها را تسخیر و «هوایى‌» مى‌کند . اینان‌ جن‌ بادهای‌ خطرناک‌ و موذی‌ و آسیب‌رسان‌ را «مضراتى‌» مى‌نامند. به‌ عقیده اهل‌ هوا شخص‌ مسخَّر باد یا «بادزده‌» (قس‌: جن‌زده‌)  اختیارش‌ را از دست‌مى‌دهد و به‌ بیماری‌ «دیوْباد»، یعنى‌ جنون‌ و دیوانگى‌  دچار مى‌شود و به‌ صورت‌ مَرکب‌ و فرس‌ باد در مى‌آید . اهل‌ هوا، این‌ بیماران‌ را «هوایى‌» و بادهای‌ سوار بر مَرکب‌ یا بیمار را در زبان‌ سواحلى‌ «په‌ په‌» و در عربى‌ «هُبوب‌» مى‌نامند. با کجارو همراه باشید.

بیمار در حالی که سر خود را پوشانده تحت تأثیر ریتم موسیقی است

 درمان بیماران اهل هوا  به دست «بابازار» و «ماما زار» ها است . راه درمانشان  مجلسی است با ساز و آواز و قربانی و رقص و خوردنی و اسباب مخصوص. گاهی دو، سه و یا تا ده دوازده روز مراسم درمان به درازا می کشد، اگر  بیمار درمان نشد، رهایش می کنند تا از دنیا برود. در مجلس بازی مطلقاً نباید نامی از خدا و رسول و ائمه برده شود. سیزده زار معروف در سواحل جنوب به نام شناخته شده‌ است. هر کدام با یک افسانه و سابقه تاریخی، حتی محل و ماوا و ملیت (عربی، هندی، سواحلی) آنها برای مبتلایان شناخته شده‌است. اغلب سیاهان و جاشوان و فقرا گرفتار می‌شوند.

بابا زار عیسی در حال نواختنِ ساز، بیمار صورت خود را در پس زمینه با دست‌ها پوشانده است

 «اهل هوا» یا «اهل زار» و «زاری» مجموعه‌ای پراکنده و گسترده‌ای از انسان‌های هر منطقه را پوشش می‌دهد و آنها را بواسطه همین «بادها» به هم متصل و به عبارتی خویشاوند می‌سازد. در مراسم «زار» دو ساز کوبه‌ای به نام‌های کسر و دهل (Kaser&Doholl)  به همراه آواز نواخته می‌شود که گاه از تعداد بیشتر سازهای کوبه ای (معمولاً یک کسر و دو دهل) استفاده می‌شود و آنها را با دست و انگشت می‌نوازند.  این بادها با موسیقی به مهر می‌آیند و بابا یا ماما به‌ تدریج به هویت باد پی می‌برند و باد نامِ خود را فاش می‌کند. مراحل بعدی درمان از این پس امکان‌پذیر می‌شود. در صورتی‌ که خواسته‌های باد بر آورده شود، باد «زیر» شده و بیمار را آزار نخواهد داد. اما «مرکب» خود را که همان بیمار باشد، کاملاً رها نمی‌کند.  

طبالان که با نواختن ریتم‌هایی بخصوص بابا زار عیسی را همراهی می‌کنند

پیرمرد طبال که حرفه اش ماهیگیری است

ناخدا احمد، ناخدای لنچ

طبال و همخوان

گدرمان در مراسم موقتی است و کسی که به جرگه «اهل هوا» می‌پیوندد در طول عمر خویش به دفعات گرفتار «بادها» شده و نیاز به «بابا یا ماما» و اجرای مراسم دارد. معمولاً اهالی  جنوب هیچ غریبه‌ای را در مراسم زار راه نمی دهند مگر اینکه آن شخص را خودی یا خویشاوندِ خود بدانند. مهرداد اسکویی به واسطه رفت و آمد طولانی مدت در میان مردمان سَلَخ در جزیره قشم توانسته است به عنوان فردی خودی عکس‌های زنده‌ای از یکی از مراسم زار بگیرد. در این سلسله عکس‌ها بابا زار عیسی مراسمی در خانه خودش برای جن زدگی یکی از بیماران برگزار کرده است. 

بابازار عیسی از طریق استفاده از مواد عطری مخصوص زیرِ بینیِ بیمار سعی در راندن بادِ سرخ دارد

بابازار عیسی بالای سر بیمار. 

دو بیمار یکی پارچه بر سر و دیگری رو به دوربین تحت تأثیر فضای حاکم.

نوعِ باد بیمار طبق گفته مهرداد اسکویی بادِ سرخ است. او در این باره می گوید: « طی این مراسم با همراهی ریتم‌های سازهای کوبه‌ای بابا عیسی سعی در بیرون راندن بادِ سرخ از جسمِ بیمار را داشت. قریب به اتفاق حضار جاشوان (کارگران لِنچ) بودند که در آن میان سه جوان از طریق قایق‌های تندرو به کار قاچاق اشتغال داشتند». در این مراسم از مواد عطری، سازها و دهل‌های جنوبی که ریشه‌ای افریقایی دارند، استفاده شده است.

بیمار در اوج قرار دارد و در حال نبرد برای بیرون راندن بادِ سرخ از جسم خود است.

نوع باد بیمار طبق گفته مهرداد اسکویی بادِ سرخ است. او در این باره می گوید: « طی این مراسم با همراهی ریتم‌هایِ سازهای کوبه‌ای بابا عیسی سعی در بیرون راندن بادِ سرخ از جسمِ بیمار را داشت. قریب به اتفاق حضار جاشوان (کارگران لِنچ) بودند که در آن میان سه جوان از طریق قایق‌های تند رو به کار قاچاق اشتغال داشتند». در این مراسم از مواد عطری، سازها و دهل‌های جنوبی که ریشه‌ای افریقایی دارند، استفاده شده است.

مکان: روستای سَلَخ در جزیره قشم،  زمان: پائیز ۱۳۸۳.  

منابع:

۱- روزبه فرازمند 

• غلامحسین ساعدی، اهل هوا، انتشارات امیر کبیر، چاپ اول :۱۳۴۵
• http://ketabamoon.blogsky.com/1389/09/22/post-219/
• غلامحسین ساعدی، اهل هوا، انتشارات امیر کبیر، چاپ اول :۱۳۴۵
• محمد بشارتی، زار و نوبان در سواحل جنوبی ایران http://anthropology.ir/node/2886
• فوزیه مجد (از متن آلبوم موسیقی نوبان وزار- نشر ماهور)
• محمد بشارتی، زار و نوبان در سواحل جنوبی ایران  http://anthropology.ir/node/2886