اکوتوریسم روستایی توسعه پایدار و گردشگری
علی زمانی دوشنبه، ۱۸ آبان ۱۳۹۴ ساعت ۱۶:۰۰
برخی تصور دارند که گردشگری تنها به موزه و کاخ و بازدید از بناهای تاریخی و فرهنگی مربوط به صدها و یا قرن‌های پیش بازمی‌گردد یا باید به سمت ساحل و فعالیت‌های دریایی و آبی رفت. درحالی‌که، مفهوم گردشگری در دنیای امروز،بسیار فراتر از تعریف و درکی است که چند دهه پیش از صنعت گردشگری می‌رفت. گردشگری سلامت و اکوتوریسم، مقولات جدیدی هستند که در عرصه گردشگری به آن‌ها پرداخته می‌شود و سالانه صدها میلیارد دلار در این حوزه سرمایه‌گذاری و گردش مالی انجام می‌شود. با کجارو همراه باشید تا با اکوتوریسم روستایی آشنا شوید.
اکو توریسم، یکی از مهم‌ترین مقولات در دنیای گردشگری است که در کشور ما نیز به دلیل قابلیت‌ها و بسترهای جغرافیایی متنوع و ارزشمند، درصورتی‌که بهای کافی به آن داده شود، درآمدی بالاتر از درآمد نفت برای کشور به ارمغان خواهد آورد. اکوتوریسم شاخه‌ای از توریسم (گردشگری) است اما مشخص کردن مرز آن با توریسم به علت عدم تعریف دقیق آسان به نظر نمی‌آید. برای رسیدن به اکوتوریسم موفق باید از رهگذر توسعه‌ی پایدار عبور کرد. دستیابی به توسعه پایدار در گرو توجه به ارکان اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست‌محیطی در یک جامعه است و گردشگری به‌عنوان فعالیتی اثرگذار بر تمامی ارکان توسعه، بیش از گذشته نیازمند مطالعه است. وقتی صحبت از اکو توریسم می‌شود، ناخودآگاه به فکر اقامت در خانه‌هایی می‌افتیم که خانه ما نیست اما درواقع باید خانه دوم از آن نام برد. چراکه گردشگران در اکوتوریسم روستایی، وارد هتل‌های ۵ ستاره نمی‌شوند و باید در خانه روستاییان اقامت کنند؛ بنابراین، بسیار اهمیت دارد که گردشگران، مسائل زیست‌محیطی و توسعه پایدار را رعایت کنند. ازآنجاکه گردشگری با محیط طبیعی و فعالیت‌های اقتصادی- اجتماعی رابطه متقابل دارد و می‌تواند آثار و پیامدهای مثبت و یا منفی در این زمینه‌ها داشته باشد. در یک کلام، بررسی نقش گردشگری خانه‌های دوم در توسعه روستایی و نیز اثرات و پیامدهای گسترش گردشگری آن‌ها در ابعاد زیست‌محیطی، اقتصادی، اجتماعی پرداخته و راهکارهای توسعه پایدار گردشگری روستایی باید موردتوجه محافل علمی و اجرایی کشور در عرصه گردشگری و توسعه پایدار قرار بگیرد.
گردشگری خانه‌های دوم یکی از الگوهای گسترش گردشگری به‌ویژه در نواحی روستایی و کوهستانی است که از طریق گسترش مالکیت خانه‌های دوم (خانه‌های ییلاقی یا خانه‌های تعطیلات) حاصل می‌شود. علیرغم سابقه نسبتا زیاد شکل‌گیری خانه‌های دوم در نواحی روستایی، گردشگری خانه‌های دوم اخیرا تجدید حیاتی را تجربه می‌کند که اغلب با توجه به الگوهای جدید تولید و مصرف اقتصادی قابل تشریح است. این روند همچنین به‌عنوان واکنشی در برابر بحران روستایی حاصل از تجدید ساختار کشاورزی در حال گسترش است. در برخی کشورها، مالکیت خانه‌های دوم به‌عنوان بخش اجتناب‌ناپذیر زندگی جدید در نظر گرفته شده و به همین دلیل اکثر مقصدهای روستایی را گردشگری داخلی تشکیل می‌دهند. ازآنجاکه گردشگری با محیط طبیعی و فعالیت‌های اقتصادی- اجتماعی رابطه متقابل دارد، می‌تواند آثار و پیامدهای مثبت و یا منفی در این زمینه‌ها داشته باشد. به همین دلیل شناخت آثار و پیامدهای گردشگری در مرحله اول و مدیریت این اثرات در مرحله دوم، می‌تواند پیامدهای مثبت گردشگری برای نواحی روستایی را به حداکثر ممکن و پیامدهای منفی آن را به حداقل ممکن کاهش دهد. در مورد خانه‌های دوم تعریف واحدی وجود ندارد؛ در فرهنگ جغرافیای انسانی در این مورد چنین آمده است: خانه‌های دوم، خانه‌هایی هستند که به‌وسیله خانوارهای ساکن در نقاط دیگر خریداری و یا به مدت طولانی اجاره می‌شوند. چنین خانه‌هایی معمولا در نواحی روستایی قرار داشته و برای مقاصد تفریحی استفاده می‌شوند، دارای اسامی خانه‌های آخر هفته و خانه‌های تعطیلات نیز هستند. موسسه ابداعات اجتماعی در آمریکا هم خانه‌های دوم را بدین‌صورت تعریف می‌کند: خانه‌های، دوم خانه‌هایی هستند که کمتر از ۹۱ روز در هرسال تقویمی اشغال می‌شوند. به‌هرحال می‌توان گفت خانه‌های دوم یا تعطیلات، مساکنی هستند که در نواحی مختلف ازجمله نواحی روستایی توسط ساکنان شهرها معمولا ساخته و یا خریداری می‌شود و در روزهای معینی مانند روزهای تعطیلات و فصل تابستان عمدتا با هدف فراغت و تفریح مورداستفاده قرار می‌گیرند. از طرف دیگر تنوع جغرافیایی باعث شده تا مطالعه اثرات این پدیده در قالب یک مدل مشترک کاری مشکل باشد. تغییر فرم، نقش و کارکرد روستاها از بدیهی‌ترین آثار این پدیده است؛ گو این‌که پیامدهای زیست‌محیطی ناشی از بارگذاری خارج از ظرفیت بر فضا نیز درنتیجه این پدیده قابل‌توجه است. از جنبه دیگر مشکل تملک زمین، قوانین رسمی و ساختار عرفی حاکم بر تغییر کاربری اراضی، کاهش ظرفیت‌های تولیدی به‌ویژه در بخش کشاورزی، برهم خوردن ساختار سنتی و ناهمگونی ساخت‌وساز در نواحی روستایی ازجمله مهم‌ترین دغدغه‌ها و چالش‌های این پدیده در نواحی روستایی است.
به خانه دوم خوش آمدید
خانه دوم یا second homes ، درواقع همان خانه شما است که مالکیت آن با شما نیست اما باید همان رفتاری را با آن داشته باشید که با خانه خود دارید. علت آن است که اهمیت این خانه و ظرفیت‌هایش، بسیار بالاست و نمی‌توانید نسبت به وضعیت آن بی‌انگیزه و بی‌توجه باشید. تحولات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جهان طی سده‌های اخیر به‌ویژه درزمینه افزایش جمعیت، گسترش شهرنشینی، توسعه راه‌های ارتباطی و وسایل حمل‌ونقل، افزایش اوقات فراغت و بهبود رفاه اجتماعی، منجر به توسعه گردشگری در نواحی روستایی یا گردشگری روستایی شد. البته گردشگری روستایی به‌عنوان یک فعالیت اجتماعی در نیمه قرن ۱۸ در انگلستان و اروپا ظاهر شد. قبل از آن نیز نواحی روستایی مورداستفاده فعالیت‌های تفریحی قرار گرفت، اما محدود به اشراف، درباریان و اقشار خاص بود. برخی از فعالیت‌های گردشگری روستایی همراه با اقامت و بیتوته در نواحی روستایی هستند و این حضور، عمدتا به‌صورت اقامت در چادر، واگن‌های مسافرتی، خانه‌های دوم، منازل خصوصی کرایه‌ای، مهمانسرا و هتل‌ها در نواحی روستایی است. اقامت در خانه‌های دوم رایج‌ترین شکل فعالیت در گردشگری روستایی است و به همین دلیل شکل‌گیری و گسترش خانه‌های دوم امروزه به‌عنوان مهم‌ترین پیامد در توسعه گردشگری در نواحی روستایی است. توسعه توریسم روستایی به‌طور سازمان‌یافته از اواخر قرن نوزدهم و از اروپا آغاز شد. به نظر می‌رسد گردشگری روستایی از نواحی کوهستانی آلمان یا قلمروهای ساحلی فرانسه سرچشمه گرفته باشد.
گردشگری خانه‌های دوم یکی از الگوهای گسترش گردشگری به‌ویژه در نواحی روستایی و کوهستانی است که از طریق گسترش مالکیت خانه‌های دوم (خانه‌های ییلاقی یا خانه‌های تعطیلات) حاصل می‌شود. علیرغم سابقه نسبتا زیاد شکل‌گیری خانه‌های دوم در نواحی روستایی، گردشگری خانه‌های دوم اخیرا تجدید حیاتی را تجربه می‌کند که اغلب با توجه به الگوهای جدید تولید و مصرف اقتصادی قابل تشریح است. این روند همچنین به‌عنوان واکنشی در برابر بحران روستایی حاصل از تجدید ساختار کشاورزی در حال گسترش است. در برخی کشورها، مالکیت خانه‌های دوم به‌عنوان بخش اجتناب‌ناپذیر زندگی جدید در نظر گرفته شده و به همین دلیل اکثر مقصدهای روستایی را گردشگری داخلی تشکیل می‌دهند. ازآنجاکه گردشگری با محیط طبیعی و فعالیت‌های اقتصادی- اجتماعی رابطه متقابل دارد، می‌تواند آثار و پیامدهای مثبت و یا منفی در این زمینه‌ها داشته باشد. به همین دلیل شناخت آثار و پیامدهای گردشگری در مرحله اول و مدیریت این اثرات در مرحله دوم، می‌تواند پیامدهای مثبت گردشگری برای نواحی روستایی را به حداکثر ممکن و پیامدهای منفی آن را به حداقل ممکن کاهش دهد. در مورد خانه‌های دوم تعریف واحدی وجود ندارد؛ در فرهنگ جغرافیای انسانی در این مورد چنین آمده است: خانه‌های دوم، خانه‌هایی هستند که به‌وسیله خانوارهای ساکن در نقاط دیگر خریداری و یا به مدت طولانی اجاره می‌شوند. چنین خانه‌هایی معمولا در نواحی روستایی قرار داشته و برای مقاصد تفریحی استفاده می‌شوند، دارای اسامی خانه‌های آخر هفته و خانه‌های تعطیلات نیز هستند. موسسه ابداعات اجتماعی در آمریکا هم خانه‌های دوم را بدین‌صورت تعریف می‌کند: خانه‌های، دوم خانه‌هایی هستند که کمتر از ۹۱ روز در هرسال تقویمی اشغال می‌شوند. به‌هرحال می‌توان گفت خانه‌های دوم یا تعطیلات، مساکنی هستند که در نواحی مختلف ازجمله نواحی روستایی توسط ساکنان شهرها معمولا ساخته و یا خریداری می‌شود و در روزهای معینی مانند روزهای تعطیلات و فصل تابستان عمدتا با هدف فراغت و تفریح مورداستفاده قرار می‌گیرند.توسعه روستایی و ارتباط با توسعه پایدار
برداشت مشترک از مفهوم توسعه حاکی از این است که هدف اساسی، توسعه، رشد و تعالی همه‌جانبه جوامع انسانی است و ازاین‌رو شناخت و درک شرایط و مقتضیات جوامع انسانی و نیازها و تقاضاهای آنان در ابعاد مادی و معنوی ازجمله اقدامات اساسی در مسیر پیشرفت و توسعه تلقی می‌شود. ازآنجاکه روستاها و مردم ساکن در آن‌ها دارای شرایط، امکانات و مسائل خاص خود هستند، بنابراین توسعه روستایی ضرورت و توجیه پیدا می‌کند. در تعریف توسعه روستایی آمده است؛ فرایند همه‌جانبه و پایداری است که در چارچوب آن توانایی‌های اجتماعات روستایی در رفع نیازهای مادی و معنوی و کنترل مؤثر بر نیروهای شکل‌دهنده نظام سکونت محلی (اکولوژیکی، اجتماعی، اقتصادی و نهادی) رشد و تعالی می‌یابند.در حوزه توسعه روستایی، یکی از محرک‌ها می‌تواند گردشگری روستایی باشد که خوشبختانه در ایران ظرف سال‌های اخیر با همکاری نهادهای مربوطه توسعه یافته است. روستاهایی مانند کن و کندوان و نراق و حتی روستاهای نزدیک به کویر مرکزی ایران، در یک دهه اخیر با استقبال تیم‌های گردشگری حرفه‌ای داخلی و بین‌المللی مواجه شده است. گردشگری روستایی دارای اشکال متعددی است به همین دلیل ارائه تعریف جامع و دقیق از آن دشوار است. در حقیقت توریسم روستایی یکی از مفاهیم و اشکال توسعه پایدار است که در آن از منابع موجود در مناطق روستایی استفاده می‌شود. این گونه توسعه، کمترین تأثیر مخرب را دارد یا اصولا فاقد چنین تأثیراتی است و از رهگذر ارتقای سطح بهره‌وری در مناطق روستایی، ایجاد اشتغال، اصلاح توزیع درآمد، فقط محیط روستا و فرهنگی بومی، جلب مشارکت مردم محلی و ارائه شیوه‌های مناسب برای منطبق ساختن باورها و ارزش‌های سنتی با شرایط امروزی منافع روزافزون را نصیب مناطق روستایی می‌سازد.گردشگری روستایی و خانه‌های دوم
به‌طورکلی پدیده خانه‌های دوم را می‌توان متأثر از عواملی دانست که سبب توسعه گردشگری روستایی می‌شوند. رشد و گسترش این پدیده در مناطق روستایی عمدتاً بعد از جنگ جهانی دوم و تحت تأثیر افزایش درآمد و توان مالی، لزوم بهره‌گیری از اوقات فراغت و تسهیل در جابجایی به دلیل بهبود شبکه حمل‌ونقل بوده است، سابقه شکل‌گیری این پدیده در ایران از قدمت بیشتری برخوردار بوده و مشخصاً به دوران قاجار باز می‌گردد و حتی برخی از روستاهای شمال کشور از گذشته‌های بسیار دور با این پدیده مأنوس بوده‌اند، از طرف دیگر «روی‌آوری به برپایی و ساخت یک سکونتگاه دوم در نقاط روستایی را می‌توان به‌عنوان انگیزه‌هایی برای انجام سرمایه‌گذاری، عاملی برای ارضای نیاز و کسب حیثیت و وجهه اجتماعی و مکانی برای تدارک روزهای بازنشستگی دانست». در این رابطه، مهاجرت مردم روستایی به شهرها و بازگشت موقت آن‌ها به روستاها برای فراغت و ملاقات اقوام و دوستان یا گذراندن تعطیلات در خانه‌هایی که از طریق ارث به آن‌ها تعلق گرفته، نقش مؤثری در گسترش خانه‌های دوم داشته است. علاوه بر این پدیده گریز از شهرنشینی و مهاجرت معکوس به نواحی روستایی که از اوایل دهه ۱۸۰۰ در جهان شروع شده، زمینه‌ساز افزایش این خانه‌ها در روستاها بوده است ضمن این‌که سهولت در مالکیت مسکن در نواحی روستایی نیز در این امر مؤثر است. شکل‌گیری و توسعه خانه‌های دوم در نواحی روستایی به شیوه‌های گوناگون انجام می‌گیرد؛ که تبدیل مساکن روستایی به خانه‌های دوم، ساخت خانه‌های دوم در زمین‌های تملک شده خصوصی و توسعه این پدیده توسط شرکت‌های ساختمانی از آن جمله‌اند. علاوه بر روش فوق، شیوه مشارکتی (خرید یک خانه به‌طور مشترک و استفاده چرخشی از آن در طول سال) که عمدتاً در آمریکای شمالی رواج دارد، از روش‌های نوین توسعه خانه‌های دوم است در کشور ما استفاده از مساکن روستایی به‌عنوان خانه‌های دوم و تدارک زمین جهت ساخت مساکن فصلی بیشتر است؛ اما تقریباً تمامی نواحی توریست پذیر کشور شاهد شکل‌گیری و گسترش این پدیده در اراضی روستایی هستند. تقاضای روزافزون گردشگران خانه دوم و رونق فعالیت‌های بورس‌بازی زمین و ویلا، در کنار ضعف بخش کشاورزی در فرآیند تولید، درآمدزایی و اشتغال‌زایی سبب عرضه سریع و گسترده اراضی زراعی، باغات از سوی جامعه محلی به تقاضای اغواکننده و میلیونی گردشگران خانه دوم شده است.
از طرف دیگر تنوع جغرافیایی باعث شده تا مطالعه اثرات این پدیده در قالب یک مدل مشترک کاری مشکل باشد. تغییر فرم، نقش و کارکرد روستاها از بدیهی‌ترین آثار این پدیده است؛ گو این‌که پیامدهای زیست‌محیطی ناشی از بارگذاری خارج از ظرفیت بر فضا نیز درنتیجه این پدیده قابل‌توجه است. از جنبه دیگر مشکل تملک زمین، قوانین رسمی و ساختار عرفی حاکم بر تغییر کاربری اراضی، کاهش ظرفیت‌های تولیدی به‌ویژه در بخش کشاورزی، برهم خوردن ساختار سنتی و ناهمگونی ساخت‌وساز در نواحی روستایی ازجمله مهم‌ترین دغدغه‌ها و چالش‌های این پدیده در نواحی روستایی است.
دیدگاه