چاپارخانه‌ ها در ایران؛ کارکنان و امکانات چاپارخانه ها

در قسمت قبلی مقاله‌ی چاپارخانه‌ها در ایران، ساختمان این بناها را بررسی کردیم. همان‌طور که دیدید این بنا دارای چند قسمت عمده شامل بالاخانه، حیاط و... است. هر کدام از این بخش‌ها به کاری اختصاص داشته است. بخشی برای اقامت مسافر، قسمتی متعلق به نایب چاپارخانه و شاگردهای چاپارخانه و قسمتی برای نگهداری اسب‌ها و اسباب سفر مسافران.

در این چاپارخانه‌ها افرادی به عنوان مسئول و خدمه، کار می‌کردند که در ادامه با آنها و وظایفشان آشنا می‌شویم.

نایب چاپارخانه

مسئول و سرپرست چاپارخانه که نایب چاپارخانه نامیده می‌شد، از طرف مسئول چاپارخانه‌های آن خط، استخدام می‌شد. نایب‌ چاپارخانه لباس فرم مخصوص داشت. اوژن اوبن در سفرنامه‌ی خود نوشته است که لباس نایب چاپارخانه، شامل نیم‌تنه‌ای آبی و کلاه پوستی بوده است. نایب چاپارخانه معمولا جزو بزرگ‌ترین مقام‌های دولتی هر منطقه بود.

طبق نوشته‌های اوژن اوبن، حقوق نایب چاپارخانه در سال ۱۳۲۴ هجری قمری، ماهی سه تومان بوده است. مکنزی در کتاب خود یعنی سفرنامه‌ی شمال که مربوط به سال ۱۲۷۵ هجری قمری است نوشته است که:

« رئیس چاپارخانه مانند همکارانش در سایر نقاط، سالی ۵۰ تومان حقوق دریافت می‌کند و یک خروار جو.»

وظایف نایب چاپارخانه عبارت بود از تهیه کردن و آماده نگه داشتن اسب‌ها به اندازه‌ی کافی، استخدام شاگرد چاپار، نگهداری و تعمیرات چاپارخانه، تهیه‌ی امکانات رفاهی برای استراحت چاپارها و مسافرانی که در آن چاپارخانه اقامت می‌کردند.

تامین بودجه‌ی چاپارخانه و حساب‌رسی دخل و خرج آن و گزارش آنها به رئیس خط چاپاری و نایب خط، از دیگر وظایف او بود.

معمولا یکی از همین نایب‌های چاپارخانه به عنوان نایب خط چاپاری، سرپرستی بقیه را به عهده می‌گرفت.

شاگرد چاپار

شاگرد چاپار، یکی دیگر از کارکنان چاپارخانه‌ها بوده است که معمولا چند نفر از آنها زیر نظر نایب چاپارخانه کار می‌کردند. وظیفه‌ی اصلی شاگرد چاپار، همراهی کردن مسافری بوده که برای سفر از منزلی که اقامت داشته‌ است، اسبی برای ادامه‌ی مسیر کرایه می‌کرده است. شاگرد چاپار موظف بود از یک چاپارخانه تا چاپارخانه‌ی بعدی، مسافر را از مسیری که قبلا تعیین و مشخص شده بود، راهنمایی و همراهی کند. همچنین او می‌بایست مواظب اسب‌های چاپارخانه باشد که از آنها بیشتر از حد توانشان، کار نکشند. این شاگرد بعد از رساندن مسافر به چاپارخانه‌ی مقصد، اسب‌ها را به چاپارخانه‌ی اولیه برمی‌گرداند.

استفاده از شاگرد چاپار برای مسافرت چاپاری، اجباری بوده است. طبق قانون، هر کسی که از چاپارخانه استفاده می‌کرد، باید با شاگرد چاپار حرکت می‌کرد تا شاگرد چاپار اسب‌ها را به چاپارخانه‌ی اولیه برگرداند.

شاگرد چاپارها هم لباس مخصوص داشتند که شامل نیم‌تنه‌ی نمدی و شلوار آبی فراخ بود.

حقوق یک شاگرد چاپار علاوه بر انعامی که از مسافران بعد از رساندن آنها به مقصد می‌گرفت، به گفته‌ی اوژن اوبن، ماهی دو تومان بود.

در سفرنامه‌ها به ویژگی‌های این شاگردهای چاپارخانه اشاره شده است. یکی از آنها، شناخت صحیح از اسب‌های خوب بوده است طوری که آنها همیشه بهترین اسب‌ها را برای خود انتخاب می‌کردند. همچنین، آنها معمولا از زین استفاده نمی‌کردند و بیشتر روی بار می‌نشستند و افساری به کار نمی بردند. فقط یک رشته طناب یا بند را به یک طرف دهنه‌ی اسب می‌بستند.

امکانات چاپارخانه‌ها

بنای چاپارخانه

چاپارخانه‌ها در سفرهای چاپاری در حقیقت نوعی اقامتگاه کوتاه‌مدت بوده‌اند. همان طور که در قسمت قبلی مقاله هم ذکر شد، چاپارخانه‌ها به لحاظ نظافت شرایط بهتری از کاروانسراها داشتند و ظرفیت آنها محدود بوده است. البته امکانات اولیه‌ی آنها برای اقامت کافی نبوده و مسافر باید از وسایلی که به همراه داشت استفاده می‌کرد.

اسب و سایر حیوانات

اسب از ارکان اصلی تشکیلات چاپاری و رایج‌ترین وسیله‌ی حمل و نقل بار، مسافر و ارسال پیام توسط چاپار سواره بوده است.

در چاپارخانه‌های بین راهی، با توجه به اهمیت مسیر و مقدار تردد، تعداد اسب‌هایی که نگهداری می‌شده، متفاوت بوده است. معمولا در چاپارخانه‌های عادی، بین ۶ تا ۸ اسب، باید نگهداری و آماده می‌شد.

مهمان‌خانه

به تدریج، با رسیدن به اواخر دوره‌ی ناصری که مصادف با برنامه‌های راه‌سازی شرکت‌های ایرانی، روسی و انگلیسی و رواج تدریجی و روزافزون وسایل نقلیه بود به دنبال شوسه کردن راه‌های تهران – قزوین و تهران – قم، نیاز بود تا در منزل‌های تعیین شده‌ی بین راهی، مراکزی به عنوان مهمان‌خانه، ساخته شود.

برای اولین بار در قزوین، مهمان‌خانه‌ای که دارای محوطه‌ای به اسم چاپارخانه برای نگهداری اسب‌ها و وسایل نقلیه‌ی مختلف بود، ساخته شد.

در سفرنامه‌ها درباره‌‌ی این مهمان‌خانه‌ها توضیحاتی داده شده است. از جمله اینکه دو قسمت داشته‌اند. یک قسمت برای نگهداری درشکه و اسب‌های یدکی چاپاری و مسافران و قسمت دیگر برای اقامت مسافران.

این درشکه‌خانه‌ها و اصطبل‌ها برای رفع احتیاج مسافران و تاجران، قاطر، اسب و درشکه‌های متعددی در اختیار داشته است.

به دنبال ایجاد این مهمان‌خانه در مسیر راه شوسه‌ی تهران – قزوین، در هر ایستگاه مهمان‌خانه‌ای دایر شد که در سفرنامه‌های آن دوره، توصیف این مهمان‌خانه‌ها آمده است.

مدتی بعد، با ایجاد راه شوسه‌ی تهران – قم، در این مسیر هم مهمان‌خانه‌هایی به شکل ترکیبی از کاروانسرا و چاپارخانه که کمی امروزی‌تر شده بود، ساخته و تجهیز شد. به دنبال آن، در مسیرهای دیگر هم پس از شوسه شدن جاده، مهمان‌خانه‌هایی که بعضی از آنها بسیار مختصر و فقط از یک قهوه‌خانه تشکیل شده بود، ایجاد شد.

یکی از مهم‌ترین کارکردهای این چاپارخانه‌ها، استفاده از آنها به عنوان محل اقامت موقت مسافران بوده است. بسیاری از مسافران نیز ترجیح می‌دادند که از امکانات چاپارخانه‌ها برای سفر استفاده کنند. به این نوع از سفر، سفر چاپاری می‌گفتند.

در مقاله‌های بعدی به طور مفصل به سفرهای چاپاری، می‌پردازیم.