استان لرستان، در بخش میانی رشته‌کوه زاگرس قرار گرفته است و ۸۵ درصد مساحت آن را کوه‌ها و ارتفاعات تشکیل می‌دهد. در واقع کوه‌های زاگرس، سراسر استان لرستان را به غیر از چند دشت محدود، پوشانده‌اند. این استان که یکی از بلندترین استان‌های ایران است بین بلندترین نقطه و پست‌ترین نقطه‌اش، اختلاف ارتفاعی بیش از ۳۶۰۰ متر دارد. استان لرستان از شمال با استان‌های همدان و مرکزی، از شرق با استان اصفهان، از غرب با استان‌های کرمانشاه و ایلام و از جنوب با استان خوزستان، هم‌جوار است. همچنین این استان از طریق باریکه‌ای در سمت جنوب شرقی خود، مرز بسیار کوتاهی با استان چهارمحال و بختیاری دارد. لرستان بر اساس یافته‌های باستان‌شناسی از نخستین سکونت‌گاه‌های بشر بوده است و منطقه‌ی مفرغ آن شهرت باستان‌شناسی دارد.
استان لرستان با میانگین بارش سالانه‌ی ۵۵۰ تا ۶۰۰ میلی‌متر و دارا بودن ۱۲ درصد از آب‌های کشور، بعد از استان‌های گیلان و مازندران، سومین استان پرآب کشور است. استان لرستان از نظر سطح پوشش جنگلی، دومین استان کشور است و به‌جز نوار شمالی آن که مزارع و مراتع قرار دارند، سایر نواحی استان دارای پوشش جنگلی است.
جنگل‌های حوزه‌ی رویش زاگرس که بیشترین مساحت آن‌ها در استان لرستان قرار دارد یکی از باارزش‌ترین ذخایر جنگلی جهان هستند و نقش فوق‌العاده‌ی اکولوژیستی دارند. این انبوه‌ترین جنگل‌های جنوب ایران، یکی از اصلی‌ترین زیستگاه‌های گیاهان دارویی هستند و ۲۰ درصد از تنوع این مجموعه را به خود اختصاص داده‌اند. در میان درخت‌ها، درختچه‌ها و بوته‌های این منطقه، بیش از ۲۵۰ گونه، شناسایی شده است که برخی از آن‌ها جزو نمونه‌های نادر کشور هستند. در ادامه‌ی مقاله با گیاه‌شناسی و خواص دارویی برخی از این‌گونه‌ها آشنا می‌شویم.
بلوط
درختی است دارای ابعاد بزرگ و عمر طولانی که گونه‌های مختلفی از آن در ایران وجود دارد. ارتفاع این درخت معمولا بیش از ۱۰ متر است اما در برخی مناطق به‌دلیل موقعیت جغرافیایی مطلوب ارتفاعش از ۲۰ متر هم تجاوز می‌کند و قطر تنه‌ی آن به ۳ متر می‌رسد. در برخی از مناطق، درختان بلوطی با عمر بیش از ۲۰۰ سال وجود دارند. درخت بلوط برگ‌های پهن و بیضی‌شکل دارد که کنگره‌دار هستند و حاشیه‌ای دندانه‌دار دارند. البته در برخی از گونه‌های بلوط، حاشیه‌ی برگ‌ها صاف هستند. این درخت، گل‌های نر خوشه‌ای و گل‌های ماده‌ی بسیار کوچک دارد. چوب درخت بلوط بسیار مقاوم و جزو مرغوب‌ترین چوب‌ها است. در گذشته از این چوب برای ساخت کشتی و لوازم‌خانگی استفاده می‌کردند. در اروپای شرقی چوب بلوط یکی از مهم‌ترین مصالح ساختمانی بوده است.
میوه‌ی این درخت شبیه به یک فندق بزرگ است که پوست قهوه‌ای مایل به قرمز دارد و درون یک پیاله‌ی سبزرنگ خاردار قرار گرفته است. در برخی مناطق از این میوه آرد تهیه می‌کنند و با آن نان می‌پزند. میوه‌ی بلوط در مقایسه با فندق، نشاسته‌ی بیشتر و چربی کمتر دارد. مصرف این میوه بعد از فعالیت‌های ورزشی به‌دلیل مقادیر فراوان منیزیم و کلسیم از گرفتگی و کوفتگی عضلات جلوگیری کرده و باعث تقویت عضلات می‌شود. بلوط طبع سرد و خشک دارد و اگر خوب جویده شود، اسهال‌های مزمن را بند می‌آورد و زخم‌های روده را التیام می‌بخشد.
بلوط با از بین بردن رطوبت معده، ناراحتی‌های ناشی از آن را رفع می‌کند و در درمان سوزش مجاری ادرار مفید است. اگر میوه‌ی بلوط را به‌همراه کندر در روغن زیتون سرخ کنند، بهترین داروی شب‌ادراری کودکان است. پاشیدن گرد سوخته‌ی این میوه روی زخم‌های ملتهب و متورم باعث تسریع در بهبودی آن‌ها می‌شود.
روی مغز بلوط، پوست قهوه‌ای رنگی وجود دارد که تلخ‌مزه است و بوی خاصی دارد. این پوست که به «جفت» معروف است، به‌شکل جوشانده و به‌عنوان ضدعفونی‌کننده‌ای قوی، استفاده می‌شود. علاوه بر میوه، پوست درخت بلوط نیز خواص دارویی دارد. اگر به‌شکل مخلوط در عسل میل شود، خونریزی‌های رحم را قطع می‌کند و استعمال خارجی جوشانده‌ی آن در رفع اگزمای پوست و التیام زخم‌ها موثر است.
برخی از حشرات برای تخم‌گذاری، شاخه‌های تازه‌ی درخت بلوط را انتخاب می‌کنند. شیره‌ی درخت بلوط از سوراخ‌های ایجاد شده توسط این حشرات، خارج شده و به‌شکل میوه‌ای کروی شکل، نمایان می‌شود. این فرآورده‌ی گیاهی که «مازو» نام دارد در صنایع چرم‌سازی، مرکب‌سازی و رنگرزی استفاده می‌شود.
مازو علاوه بر مصارف صنعتی، خواص دارویی نیز دارد. مزمزه کردن جوشانده‌ی آن علاوه بر تقویت لثه و دندان‌ها، بوی بد دهان را نیز رفع می‌کند. اگر ساییده‌ی مازو در آب حل شود، محلولی شفابخش برای علاج زخم روده و اسهال است.
مازو خاصیت ضدمیکروبی دارد و در درمان بیماری‌های گوارشی ناشی از فعالیت میکروب‌ها بسیار مؤثر است. استعمال موضعی این فرآورده، سوختگی را درمان و خونریزی را قطع می‌کند. مازو استفاده‌ی آرایشی نیز دارد و از آب‌پز آن برای مشکی کردن موها استفاده می‌شود.
عناب
ارتفاع این درختچه که بومی مناطق گرمسیر است، از ۱۰ متر بیشتر نمی‌شود. برگ‌های بیضی‌شکل و کشیده‌ی این درختچه، بدون کرک و به رنگ سبز براق هستند و در حاشیه‌ی آن‌ها، دندانه‌های بسیار کوچکی قرار دارد. درختچه‌ی عناب، گل‌های بسیار کوچکی به رنگ سبز متمایل به زرد دارد. میوه‌ی بیضی‌شکل و گوشت‌دار این درختچه که هسته‌ای دراز و باریک دارد با نام‌های خرمای قرمز و خرمای چینی نیز شناخته می‌شود. میوه‌ی عناب وقتی نارس است، رنگ سبز دارد، پوست آن لغزنده است و طعمی شبیه به سیب دارد. این میوه‌ی پاییزی پس از رسیدن به رنگ قرمز تیره در آمده، چروک می‌خورد و طعمی شیرین پیدا می‌کند. عناب، استفاده‌های گوناگونی دارد؛ از آن در تهیه‌ی نوشیدنی ویژه‌ای به نام شربت عناب استفاده می‌شود، چای با طعم عناب، طرفداران خاص خود را دارد، در پخت کیک استفاده می‌شود، از آن سرکه تهیه می‌کنند، به‌شکل کنسروشده به فروش می‌رسد و به‌صورت خشک شده نیز مصرف می‌شود. این میوه‌ی خوش‌طعم، مقادیر فراوانی ویتامین ث و مواد معدنی به‌ویژه پتاسیم، کلسیم و فسفر دارد. بیشتر حکما، طبع آن را معتدل و مرطوب می‌دانند اما برخی از حکما مانند ابوعلی سینا اعتقاد دارند که عناب کمی سرد است. در طب سنتی، عناب به‌لحاظ ازدیاد خواص دارویی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و تقریبا برای تمامی قوا و اعضا مفید است.
این میوه‌ی آرام‌بخش، اضطراب را کاهش می‌دهد و ضد بد خلقی است؛ خون‌ساز است و با دفع سموم از بدن و تسویه‌ی خون، از ابتلا به بیماری‌های قلب و کبد جلوگیری می‌کند. این میوه، تقویت‌کننده‌ی معده است و از اعضای دستگاه گوارش در برابر بیماری‌ها محافظت می‌کند. مصرف عناب در پیشگیری از سرما خوردگی بسیار مفید است و هنگام سرما خوردگی التهاب و آب‌ریزش بینی را قطع می‌کند و لعاب بسیاری دارد که سینه را نرم می‌کند. خوردن عناب، دندان‌ها را در برابر پوسیدگی مقاوم می‌کند. در طب سنتی، مصرف این میوه در دوران بارداری به‌ویژه از ماه دوم به بعد، بسیار توصیه می‌شود و در کاهش دردهای شکمی و جلوگیری از تهوع و استفراغ مفید است. چای عناب، خواص ضد سرطانی دارد، رشد سلول‌های سرطانی را به‌ویژه در سرطان خون مهار می‌کند و با ترمیم بافت‌های آسیب‌دیده نقش مهمی در تقویت بیماران سرطانی دارد. خیسانده‌ی این میوه در آب، سنگ مثانه و ورم کیسه‌ی صفرا را درمان می‌کند و اگر در شیر خیسانده شود، فشار خون را کاهش می‌دهد. عناب ساییده شده، اگر به‌صورت جوشانده مصرف شود، در درمان کهیر و خارش‌های پوستی و مداوای بواسیر مفید است و استعمال خارجی آن دردهای روماتیسمی را تسکین می‌دهد. گذاشتن پودر عناب روی دندان، تسکین‌دهنده‌ی درد دندان است. برگ آن نیز خواص دارویی دارد و جوشانده‌ی آن گلودرد را درمان می‌کند. استعمال خارجی گرد برگ عناب، التیام بخش زخم‌های خوره‌ای است و باعث تسریع در ترمیم استخوان شکسته می‌شود.
تمشک قرمز
گونه‌ای از تمشک است که به‌صورت وحشی رشد می‌کند و کشت زراعی آن انجام نشده است. درختچه‌ای است با ساقه‌های نرم، تیغ‌دار و قرمزرنگ که برگ‌های متناوب دارد. برگ‌های آن، مرکب از ۳ تا ۵ برگچه، بیضی‌شکل و کنگره‌دار هستند و کرک‌های پراکنده و خشن دارند. گل‌های این گیاه به‌شکل خوشه‌ای در محور بالای برگ‌ها نمایان می‌شوند و مجموعه‌ای از گل‌های بیضی‌شکل سفید یا صورتی‌رنگ هستند. میوه‌ی تمشک، میوه‌ای مرکب از دانه‌های کروی به هم پیوسته است که رسیده‌ی آن رنگ قرمز دارد و ترش‌مزه است. تمشک قرمز طبع سرد و خشک دارد و خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی عروقی، دیابت و بیماری‌های کبدی را کاهش می‌دهد. مصرف این میوه در پیشگیری از ابتلا به آلزایمر موثر است و روند پیری مغز را کنترل می‌کند. تمشک قرمز، فشار خون و چربی خون را کاهش می‌دهد و خون را رقیق می‌کند؛ ضد یبوست است، روده و معده را پاک می‌کند و در درمان اختلالات روده‌ای و عفونت‌های مجاری ادراری بسیار مفید است. خوردن تمشک قرمز، سستی لثه را درمان می‌کند و زخم‌های لثه را التیام می‌بخشد. این میوه تب را به سرعت کاهش می‌دهد و خنک‌کننده‌ای قوی است.
شربت تمشک، در درمان ناراحتی‌های کلیوی و مداوای نقرس، مفید بوده و نوشیدنی مناسبی برای مبتلایان به سرخک و آبله‌مرغان است. تمشک قرمز برای پوست هم مفید است، شربتش پوست را روشن می‌کند و ماسک آن، منافذ باز پوست را می‌بندد.
خواص دارویی برگ تمشک قرمز باعث شده تا در تحقیقات پزشکی بیشتر از میوه، به برگ این گیاه توجه شود. جوشانده‌ی این برگ‌ها، سوزش معده و به اصطلاح ترش کردن را درمان می‌کند. غرغره کردن این محلول گیاهی درمان‌کننده‌ی آنژین و ورم لوزه‌ها است. یکی از نوشیدنی‌هایی که توسط پزشکان نوین و حکیمان طب سنتی به زنان باردار توصیه می‌شود، چای برگ تمشک قرمز است و علت علمی آن این است که آنتی‌اکسیدان‌ها، ویتامین‌ها و مواد معدنی این برگ به آسانی در آب گرم آزاد می‌شود. این نوشیدنی، تسکین‌دهنده‌ی دردهای دوران بارداری و دردهای زایمان است و مصرف آن به زنانی که دچار سقط جنین شده‌اند توصیه می‌شود. مصرف آن در دوران بارداری باعث تعادل هورمون‌ها در بدن مادر و حفظ سلامت جنین می‌شود. این دم‌نوش گیاهی از صدمات مادرزادی مغز و ستون فقرات جنین، جلوگیری می‌کند.
مورد
این گیاه که با نام «مورت» نیز شناخته می‌شود، درختچه‌ای کوتاه‌قد و همیشه‌سبز است که ارتفاع آن حداکثر به ۵ متر می‌رسد. برگ‌های این درختچه، بیضی‌شکل، نوک‌تیز و سبز تیره هستند. این برگ‌های چرمی که به‌طور متقابل روی ساقه‌ها قرار گرفته‌اند، بوی مطبوعی دارند. گل‌های سفیدرنگ و نسبتا بزرگ این درختچه که دارای ۵ گلبرگ و تعداد زیادی پرچم بلند هستند در کنار برگ‌ها به‌وسیله‌ی دم‌گل به ساقه متصل شده‌اند. گل مورد عطر خاصی دارد، خشک‌شده‌ی آن در معطر کردن نوشیدنی‌ها کاربرد دارد و در برخی کشورها از غنچه‌های آن در تهیه‌ی سالاد استفاده می‌شود. میوه‌ی کروی این درختچه یا آبی‌رنگ است یا سیاه و طعم گسی دارد. این میوه هم به‌صورت تازه مصرف می‌شود و هم خشک‌شده. این درختچه در یونان باستان مورد احترام بوده است و یونانیان آن را سمبل جوانی و زیبایی می‌دانسته‌اند. تاجی که از مورد درست می‌شده، در موفقیت‌ها، افتخارات و فتوحات کاربرد داشته و برای نوعروسان نیز استفاده می‌کردند.
درختچه‌ی مورد، چوب محکم و قابل ارتجاعی دارد که دارای بافت‌های ریز است و به همین جهت از آن در صنایع چوبی استفاده می‌شود. برگ‌های درختچه‌ی مورد، مصرف صنعتی دارند و در تولید محصولات آرایشی و بهداشتی استفاده می‌شوند. این برگ‌ها که نسبت به میوه‌ی مورد از خواص بیشتری برخوردار هستند، طبع سرد و خشک دارند. برگ مورد ضدعفونی‌کننده‌ای قوی است و غرغره کردن جوشانده‌ی آن، آفت‌های دهان را درمان می‌کند و بوی بد دهان را از بین می‌برد. مصرف برگ مورد در درمان بیماری‌های دستگاه تنفسی، مداوای بیماری‌های مجاری ادرار، ورم روده و بواسیر مفید است.
خوردن گرد برگ مورد قبل از هر وعده‌ی غذایی، معده را تقویت می‌کند. روغن آن تقویت‌کننده‌ی خوبی برای موها است و سبب سیاه شدن مو می‌شود. استعمال خارجی این روغن برای برطرف کردن بوی بد بدن نیز نافع است.
میوه‌ی مورد خاصیت ضد نفخ دارد و اسهال‌های خونی را درمان می‌کند. مصرف این میوه باعث قطع خونریزی‌های داخلی می‌شود و در تسریع بهبودی زخم‌های داخلی مفید است. استفاده از پخته‌ی این میوه، خونریزی ریه را قطع می‌کند، درد ریه را تسکین می‌دهد و از سرفه جلوگیری می‌کند.