کبوترخانه ؛ خانه ای امن، کارخانه ای پرسود


کبوترخانهها که به آنها کفترخان و برج کبوتر نیز اطلاق میشود، ساختمانهایی کهن هستند که شاهکاری در معماری ایرانی محسوب شده است که در میان مزارع برای جذب و نگهداری کبوتران صحرایی بهمنظور استفاده و گردآوری کودشان ساخته میشدند.
مقاله های مرتبط:
سابقهی تاریخی کفترخانهها، بهطور دقیق مشخص نیست، ولی با تحقیقات انجام شده، قدمتی بیش از هفتصد سال برای آنها تخمین زده شده است.
اهمیت صنعتی و اقتصادی کبوترخانهها
در زمانهای گذشته و قبل از تولید کودهای صنعتی و شیمیایی، مرغوبترین و پرطرفدارترین کود در میان کشاورزان، کود کبوتر بوده است که از این حیث کبوترخانهها تاریخیترین کارخانههای ساخت مرغوبترین کود جهان بودهاند و ساخت آنها منحصر به سرزمین ایران نبوده است و نمونههایی از آنها البته با ساختاری متفاوت از آنچه در ایران وجود دارد، در مناطق مختلف اروپا نیز دیده میشود؛ نظیر کبوترخانههای اسکاتلند که ساخت آنها متعلق به قرن شانزدهم میلادی است.
چند نمونه از کبوترخانه ها در اروپا
البته کود کبوتر غیر از مصارف کشاورزی، مصارف صنعتی نیز داشته است. از کود کبوتر در صنعت دباغی (چرمسازی) و صنایع نظامی برای ساخت باروت استفاده میشد و از این جهت هم اهمیت داشته است.
این جایگاه ویژه در کشاورزی و صنعت، اهمیت اقتصادی ویژهای را برای این محصول به ارمغان آورده بود. از آنجایی که مالکیت کبوترخانهها عموما شخصی بوده، صاحبان آنها جزء افراد ثروتمند بودهاند. این گردش مالی تا آنجا قابلتوجه بوده که در زمان شاه عباس صفوی برای کبوترخانهها قوانین مالیاتی سنگینی وضع شده است.
سود چشمگیر این بناها افراد مختلف را در آن زمان به داشتن آنها ترغیب کرده است. بهنحوی که یکی دیگر از منافع اقتصادی این بناها خریدوفروش آنها بود.
کبوترخانهها در ایران
این بناهای پرفایده در بسیاری از مناطق ایران وجود دارند. در واقع در هر منطقهای که کبوترهای صحرایی در تعداد قابل توجهی وجود داشتهاند، اقدام به ساخت این بناها میشده است. بسته به ظرفیت آن منطقه از حیث تعداد کبوترهایش، تعداد این بناها نیز متفاوت بوده است. از مناطقی که اکنون این بناها را میتوان در آنها مشاهده کرد، استانهای اصفهان، یزد (بهویژه شهرستان میبد) و شهرستان خمین در استان مرکزی هستند.
عکس: علیرضا انصاری
البته تراکم چشمگیر این بناها در استان اصفهان بوده است بهنحوی که مورخان در دورهی صفوی، سههزار کبوترخانه را در استان اصفهان شمردهاند. بهعنوان مثال روستای ولاشان که قریهای کوچک بوده بهتنهایی سی کبوترخانه داشته است. اکنون این روستا از توابع خمینیشهر در پانزده کیلومتری جنوبغربی اصفهان است.
ابن بطوطهی مراکشی اولین سفرنامهنویسی است که در مورد کبوترخانههای ایران سخن گفته است. وی در بخشی از سفر طولانیش که در حدود پنج قرن پیش انجام شده، به هنگام ورود به منطقهی اصفهان و نواحی اطراف آن، این بناهای زیبا را مشاهده کرده و در سفرنامهاش از وجود آنها خبر داده است.
عظمت و زیبایی این بناها باعث شده بود که اغلب جهانگردان اروپایی که در دورهی صفویه به اصفهان آمده بودند، در مورد این بناها در سفرنامههایشان مطالبی را بیان کنند.
بهعنوان مثال، شاردن، جهانگرد فرانسوی میگوید:
به باور من، بهترین کبوترخانههای جهان در ایران ساخته میشود. این کبوترخانههای عظیم، شش بار بزرگتر از بزرگترین پرورشگاههای پرندگان ما هستند.
البته سهلانگاری و عدم مدیریت صحیح در مرمت و نگهداری این بناهای شگفتانگیز باعث شده که بیشتر آنها از میان بروند و برخی نیز جز مخروبهای از آنها چیزی باقی نمانده است. بهنحوی که تا سال ۱۳۵۶ شمسی تنها ۷۱۵ مورد از آنها در اصفهان باقی مانده بود که این رقم در حال حاضر به ۳۰۰ عدد کاهش یافته است که تنها ۷۰ مورد از آنها ثبت شده و مورد توجه قرار گرفتهاند.
کبوترخانهها در طول تاریخ
تیمور لنگ در زمان حمله به اصفهان، با مشاهدهی این سازهها و با توجه به اینکه نگهداری کبوتر را برای سرگرمی میدانسته، آنها را بیفایده میداند، ولی وقتی مشاورانش کارکرد و فواید این بناها را برایش تشریح میکنند از آنها الگوبرداری کرده و به ساخت نمونههایی از کبوترخانه در پایتخت کشور خود (سمرقند) اقدام کرد.
در زمان حملهی افغانها، تغییر کاربری کبوترخانهها موجب وارد شدن خسارات جدی به این بناها شد چون از آنها بهعنوان سنگر دفاعی در برابر مهاجمین استفاده میکردند.
در زمان غازان خان (مشهورترین پادشاه ایلخانی) در ضمن اقدامات حکومت برای احیای کشاورزی، دستور به حفظ کبوترخانهها داده و برای این منظور قوانینی نیز تصویب شد.
ساختمان کبوترخانهها
کبوترخانهها از حیث شکل ساختمان به دو دسته تقسیم میشوند. این بناها بر حسب اندازهی ساختمانشان میان هزار تا چهلهزار کبوتر را در خود جای میدهند که برای این کبوتران بهصورت یک در میان (شطرنجی) درون ساختمان لانهسازی شده است.
کبوترخانههای استوانهای
این کبوترخانهها برجهای استوانهای شکلی هستند که بدنهی آنها غیر از درب ورودی ساختمان، هیچگونه سوراخی نداشته و بر فراز استوانهی بزرگ برج (پشت بام) گنبدهایی موسوم به فلفلدان قرار داشته که در بدنهی آنها سوراخهایی برای ورود و خروج کبوترها وجود داشته است. به این سوراخها تنپوشه میگفتند.
از نکات جالب در ساخت این کبوترخانهها نحوهی جلوگیری کردن از تاثیر ارتعاشات بسیار قوی ناشی از پرواز ناگهانی هزاران کبوتر بر بنای ساختمان است. این کبوترخانهها همواره یک استوانهی بزرگ مرکزی داشتهاند که با اتصالاتی از جنس چوب یا آجر به یک یا چند استوانهی کوچکتر خارجی متصل بوده است. منشاء پایداری و استحکام استوانهی داخلی، اتصالش به همین استوانههای خارجی بوده است. این نوع کبوترخانهها بیشترین تعداد را در میان انواع دیگر به خود اختصاص دادهاند.
البته در برخی مناطق مانند شهرستان لنجان اصفهان در جنوبغربی استان اصفهان به مرکزیت زرینشهر، برای بالا بردن تعداد کبوترها، کبوترخانهها را بهصورت چند قل (صندوقی) میساختند که ساختمان کلی آن مجموعهای از برجهای استوانهای متصل به هم بوده است که هرکدام از آنها یک کبوترخانهی استوانهای به شمار میرود.
کبوترخانههای مکعبی
این کبوترخانهها که مانند ساختمانهای مسکونی دارای پلانی مربع یا مستطیل هستند، از تعداد بسیار کمتری نسبت به کبوترخانههای استوایی برخوردار هستند. در برخی مناطق مانند شهرستان خمین در استان مرکزی و شهرستانهای شمال غرب استان اصفهان (گلپایگان و خوانسار) تعداد اندکی از این کبوترخانهها وجود دارد.
در کبوترخانههای مکعبی، برخلاف کبوترخانههای استوانهای، راه ورود کبوترها از پشت بام نبوده و تنپوشهها در بدنهی ساختمان قرار داشتهاند. از نکات جالب توجه این است که در بدنهی خارجی و نزدیک تنپوشهها چوبهایی تعبیه میشد تا کبوترها بر آنها بنشینند و موجب سهولت و در ورود و خروجشان شود.
در این نوع کبوترخانهها از آنجایی که با توجه بهشکل ساختمان، ارتعاشات، کمتر روی ساختمان اثر داشتهاند، برای جلوگیری از تأثیر ارتعاشات به نصب تیرهای چوبی در طول و عرض ساختمان بین دیوارها بسنده میکردند که کبوترها بهمنظور نشستن از این تیرها استقبال میکردند.
از دیگر نکاتی که در تمامی انواع کبوترخانهها به هنگام ساختنشان رعایت میشد، نزدیکی این بناها به آبگیرها، جویهای آب یا رودخانهها بوده است. در آن دسته از کبوترخانههایی که از منابع آب دور بودهاند بهمنظور تأمین آب شرب کبوترها اقدام به حفر چاه میکردند.
امنیت کبوترخانهها
از آنجایی که ایجاد زیستگاهی امن برای کبوترها در جذب آنها بسیار اهمیت دارد، ساختار کبوترخانهها بهنحوی بوده است که مانند دژ نظامی در برابر دشمنان کبوترها از آسمان و زمین نفوذناپذیر و مقاوم بوده است. قطر تنپوشهها متناسب با اندازهی کبوترها در نظر گرفته میشد، بهنحوی که پرندگان شکاری، جغدها و کلاغها که همهی آنها از کبوترها بزرگتر هستند، توانایی ورود به کبوترخانه را از این سوراخها نداشتند.
برای جلوگیری از نفوذ دشمن زمینی کبوترها یعنی مار به داخل برج نیز تمهیداتی اندیشیده بودهاند. برای جلوگیری از بالا رفتن مارها از دیوارهی برج یک یا دو نوار صیقلی از گچ را روی دیوارهی برج نصب میکردهاند. همچنین در وسط کبوترخانه، تشتی از شیر قرار میدادند و اطرافش را نیز آغشته به آهک میکردند. در صورتی که ماری به هر شکل وارد برج میشد از آنجایی که شیر بسیار موردعلاقهی مار است، حتما بهسمت شیر میرفت، از روی آهکها عبور میکرد و تماس بدن مار با آهک سبب سنگینیاش میشد و نهایتا مار در کف کبوترخانه زمینگیر میشد.
نوارهای گچی روی دیوار کبوترخانه
البته از بوی برخی گیاهان نیز برای راندن مارها استفاده میشده است؛ مانند گیاه کندر و سُداب. همچنین مصالحی که در ساخت کبوترخانه استفاده میشد کاهگل بوده که خود مانعی برای زاد و ولد حشرات موذی نظیر ساس و کنه است.
امتیاز دیگر استفاده از کاهگل در دیوارها نیز عایق بودن آن است. کاهگل عایق حرارتی بسیار مناسبی است به این جهت که گرما و سرما از آن عبور نمیکند و بنایی که دیوارهای کاهگلی داشته باشد کمترین نوسانات دما را تجربه کرده و از این جهت فضای بسیار مناسبی برای زندگی کبوترها بوده است.
با توجه به قرار گرفتن تنپوشهها و تیرهای محل نشستن کبوترها در بدنهی کبوترخانههای مکعبی، احتمال حملهی حیوانات شکارچی نظیر گرگ، کفتار، روباه و... و غافلگیر کردن کبوترها وجود داشته است. برای جلوگیری از این اتفاق، اقدام به قرار دادن سر بریدهی یکی از این حیوانات در کبوترخانه میکردند.
معرفی چند کبوترخانه
همان طور که بیان شد، بیشترین کبوترخانههای ایران در استان اصفهان قرار دارند. به همین دلیل ما به معرفی دو کبوترخانه در اصفهان میپردازیم.
برج کبوتر مرداویج
مرداویج نام محلهای در جنوب شهر اصفهان است که سابقا به کوی کارمندان مشهور بوده است. کبوترخانهای که در این محله قرار دارد از نوع استوانهای بوده و ساخت آن مربوط به قرن شانزدهم میلادی است و از آنجایی که نقشهای شبیه به یک گل دارد، منحصربهفرد است.
این کبوترخانه دارای هشت استوانهی خارجی و یک استوانهی مرکزی است. استوانهی مرکزی در وسط و استوانههای خارجی، دورتادور آن قرار دارند. مصالح به کار رفته در ساخت این بنا، خشت خام و گلوپینه بوده است. ارتفاع استوانهی مرکزی ۱۸ متر و قطر استوانه در قاعدهآن ۱۶ متر بوده است. این کبوترخانه در سه طبقه پذیرای ۱۵ هزار کبوتر بوده است و در بالای تمامی استوانههایش فلفلدان داشته و ۷۷۰ تنپوشه در بالای برجها وجود دارد.
برج کبوتر گورت
روستای گورت از توابع دهستان قهاب و در بخش مرکزی شهرستان اصفهان قرار دارد و در گذشته بیشترین تراکم کبوترخانهها را داشته است. یکی از کبوترخانههای این روستا که به نام همین روستا مشهور است، کبوترخانهی گورت است که از نوع استوانهای بوده، یک استوانهی داخلی و یک استوانهی خارجی دارد. در این کبوترخانه استوانهی خارجی برای پایداری بیشتر کمی متمایلتر از استوانهی داخلی ساخته شده است. این کبوترخانه، از حیث ابعاد قطر استوانهی داخلیاش در میان بزرگترین برجهای کبوتر ایران قرار دارد.
در پشت بام، ۹ عدد فلفلدان وجود دارد که بهصورت برجکهای آجرکاری شدهی مشبک طراحی شدهاند و غیر از عبور کبوترها بهمنظور تهویه و نورگیری به این شکل ساخته شدهاند.
دیدگاه