سلوکیان ؛ رواج فرهنگ هلنی در ایران

سلوکیان سلسله‌ای از تبار یونانیان بودند که با سلطه اسکندر بر هخامنشیان، به‌عنوان جانشینان اسکندر، مدتی را در ایران حکومت کردند. در دوره حکومت سلوکیان، فرهنگ یونانی بر ایران غالب شد. سلوکیان با فرهنگ یونانی بر ایران حکم راندند و شهرسازی‌های خود را بر اساس معماری یونانی بنیاد کردند. با حکمرانی این سلسله در ایران، مدت‌ها فرهنگ ایرانی رنگ باخت و حتی در دوره اشکانیان نیز مدت زمان زیادی طول کشید تا فرهنگ یونانی از ایران رخت بربست.

آنچه باید درباره حکومت سلوکی بدانید:

• مختصری از تاریخ سلسله سلوکی
• پادشاهان معروف سلوکی
• اوج قدرت سیاسی سلوکیان
• فرهنگ و اعتقادات سلوکیان
• جاذبه‌های گردشگری به‌جای مانده از سلسله سلوکی

مختصری از تاریخ سلسله سلوکی

پس از مرگ اسکندر، قلمرو سیاسی او بین سردارانش تقسیم شد. طبق تقسیم‌بندی، مصر به بطلمیوس و ایران به سلوکوس رسید. با روی کار آمدن سلوکوس در ایران و تشکیل حکومت، جانشینان او به سلوکیان شهرت یافتند. سلوکیان مدت ۲۴۸ سال بر ایران حکومت کردند. ۶۰ سال از پادشاهی این سلسله، تمامی قلمرو ایران زیر نفوذ آن‌ها بود و بعد از ۶۰ سال، به مرور قلمرو دولت سلوکی در ایران کاهش یافت؛ تا اینکه با گسترش قلمرو پارت‌های اشکانی، سلوکیان از بین رفتند. سلوکوس یکی از فرماندهان اسکندر بود. او در زمان حمله به ایران، توانست شوش را به تصرف خود درآورد. سلوکوس با تصرف قلمرو عیلام و ماد، نواحی غربی ایران را زیر سلطه خود قرار داد و یک دولت مستقل را پدید آورد. سلوکوس شهری در نزدیکی بابل برای خود ساخت و آن را به‌عنوان پایتخت خود، سلوکیه نام نهاد. او در ساخت این شهر عناصر فرهنگی و معماری یونان را که به فرهنگ هلنی شهرت داشتند، پیاده کرد.

با گذشت زمان، دولت بطلمیوس در مصر و دولت آنتیگون در یونان، به فکر تصرف سوریه افتادند. سلوکوس برای اینکه از کانون درگیری در آسیای صغیر دور نماند، شهری در نزدیکی شام بنا کرد و آن را انطاکیه نامید و پایتخت خود را به آن شهر منتقل کرد.

بعد از سلوکوس، آنتیوخوس اول بر سر کار آمد. او در دوره خود تلاش کرد شورش‌های ایجاد شده در سوریه را فرونشاند. تمرکز او در منطقه سوریه سبب شد که از بخش‌های زیادی از قلمرو تحت حاکمیت سلوکیان، غفلت کند. در نتیجه این اوضاع، بخش‌های زیادی از از قلمرو او تجزیه شد و ساتراپی‌های مختلف، اعلام استقلال کردند. این تجزیه حکومت سلوکیان، در دوره‌های بعد نیز تداوم پیدا کرد. با قدرت گرفتن پارت‌ها در شرق ایران، قلمرو دولت سلوکی بیش از پیش در خطر قرار گفت. قدرت گرفتن اشکانیان در شرق ایران، تهدیدی جدی برای یک سلسله غیرایرانی بود. وسعت دولت اشکانی سبب می‌شد که هر روز مرزهای حاکمیت سلوکی محدودتر شود. در دوره سلوکوس دوم جنگ‌هایی بین سلوکی‌ها و پارت‌ها درگرفت و سلوکوس موفق شد در برخی جاها، پارت‌ها را به عقب براند.

در دوره‌های بعد پادشاهانی از سلوکیان روی کار آمدند که سیاست آن‌ها کشورگشایی بود. نگاه‌های آن‌ها به خارج از قلمرو سلوکیان و فتح قلمرو یونان و مصر سبب شد که از اوضاع داخلی خود غفلت کنند. غفلت سلوکیان از قلمرو داخلی و تمرکز بر فتوحات خارجی، سبب شد که دولت سلوکی به ضعف بگراید. از طرفی، قدرتمند شدن پارت‌ها و فتح قلمرو ماد توسط آن‌ها، سبب شد که بابل اعلام استقلال کند. بعد از آن، شهرهای جنوبی ایران نیز علیه سلوکیان شورش کردند و از قید تسلط این دولت، خارج شدند. با کوچک شدن قلمرو سلوکیان و توسعه قدرت اشکانیان، سلوکیان به قلمرویی کوچک محدود شدند و از بین رفتند. حکومت سلوکیان در دوره آنتیوخوس چهارم در اواخر سال ۶۴ قبل از میلاد، توسط پمپه که یکی از سران حکومت سه نفره روم (تریوم ویرا) بود، سقوط کرد و پس از آن موفق به تجدید حیات نشد. از آن زمان به بعد، اثری از سلسله سلوکیان در ایران نماند و این سلسله تنها در سوریه تداوم پیدا کرد.

پادشاهان معروف سلوکی

سلوکوس اول

 در سال ۳۱۱ قبل از میلاد، بر میراث هخامنشیان تکیه زد. او فرماندهی سواره نظام شوش را از آن خود کرد و با آپامه دختر اپیتامن که از بزرگان ایران و شهربانان سغدیانا بود، ازدواج کرد تا از این طریق، جایگاه خود را استحکام بخشد. سلوکوس در سال ۳۱۲ پیش از میلاد، بابل، ماد و شوش را به قلمرو خود افزود و سپس به هند رفت. در هند رقیب خود را قدرتمند دید و با او از در صلح درآمد.  سلوکوس در سال ۳۰۳ پیش از میلاد، بخش‌هایی از آسیای صغیر را گرفت و دو شهر سلوکیه در ساحل دجله و انطاکیه در سوریه را  بنا کرد و از خود به یادگار گذاشت.

آنتیوخوس اول

 معروف به سوتر، بعد از مرگ پدرش روی کار آمد. (۲۶۱-۲۸۱ ق.م) او در طی ۹ سال حکومت، تلاش زیادی در حفظ متصرفات پدر کرد؛ اما با آنکه شورش سوریه را فرونشاند، تجزیه سرزمین‌های او اجتناب‌ناپذیر بود. فارس در این دوره، استقلال خود را به دست آورد. آذربایجان نیز همچنان مستقل باقی ماند و به مرکز فرهنگ ایرانی و سنت مزدایی تبدیل شد. بلخ تجزیه شد و نشانه‌های نهضت پارتیان آغاز شد.

آنتیوخوس دوم

 ملقب به تئوس (۲۴۶-۲۶۱) پیش از میلاد، پادشاهی عیاش بود و در دوره او ولایت بلخ از دست سلوکیان خارج شد. سلوکوس دوم خود را کالی‌نیکوس یا فاتح درخشان لقب داد؛ اما در اثر تلاش‌های خود، پارس را عقب راند. او به واسطه شورشی که در انطاکیه رخ داد، به سوریه حرکت کرد و پارت‌ها به آسانی متصرفات خود را پس گرفتند.

_{منبع عکس: ناشناس}

آنتیوخوس سوم

(۱۸۷-۲۲۳ ق.م) در ۱۸ سالگی سلطنت خود را آغاز کرد و مدت ۳۶ سال حکومت کرد. او در سال‌های حکومت خود، تلاش زیادی برای تسلط سلوکیان بر شرق از خود نشان داد. او شاهی جبار و سیاستمداری زیرک بود. آنتیوخوس سوم سلوکی، قیام مادها و پارس‌ها را که با بلخیان متحد شده بودند، فرونشاند؛ سپس نواحی دیگر ایران نظیر شوش، همدان و سواحل خلیج فارس را متقاعد کرد و وقتی از باده پیروزی سرمست شد، تصمیم به فتح مقدونیه گرفت؛ اما در مغنیسیا از روم شکست خورد و مجبور به پرداخت غرامت شد.

آنتیوخوس چهارم

آخرین شاه بزرگ سلوکیان، ملقب به اپیفانوس(تجلی خداوند) بود. او که قبل از سلطنت، مدتی در روم بود تحت‌تاثیر فرهنگ آن کشور، به فلسفه و فرهنگ یونان دلبسته بود. او برای تجدید اقتدار سلوکیان، به اقدامات جسورانه‌ای دست زد؛ اما نتایج تلاش‌های او ثمری نداشت  و فتح مصر بی‌نتیجه بود. گرفتاری‌های آنتیوخوس در غرب، سبب شد فرصت کافی به دست پارت‌ها بیفتد و دامنه قدرت خود را توسعه دهند. در ارمنستان نیز بخت با آنتیوخوس چهارم یار نبود و کردار خشونت‌آمیز او سبب ایجاد نفرت عمومی در ارمنستان شد. در دوره حاکمیت او بسیاری از ایالت‌های ایران از زیر یوغ سلوکیان بیرون آمدند.

_{منبع عکس: ناشناس}

اوج قدرت سیاسی سلوکیان

اوج قدرت سیاسی سلوکیان در دوره آنتیوخوس سوم، ملقب به کبیر، ششمین پادشاه سلوکی بود. او در نوجوانی حکومت خود را آغاز کرد و نزدیک به ۳۶ سال بر قلمرو سلوکیان، حکومت کرد. آنتیوخوس سوم، شاهی سیاستمدار و زیرک بود. در دوره او سکه‌هایی به نام آنتیوخوس سوم زده شد که نشان‌دهنده قدرت او است. او با حمله به همدان و به دست آوردن خزانه معبد آناهیتا، بودجه کشور خود را تامین کرد. او به شورشیان ماد و پارس حمله کرد و آن‌ها را ساکت کرد و غرب و جنوب غرب ایران را زیر سلطه خود درآورد.

پیروزی‌های پیاپی آنتیوخوس سوم، او را مغرور کرد. او تصمیم گرفت به مقدونیه حمله کند و آن را ضمیمه قدرت خود کند. غرور و خودباوری او سبب شد که نتواند تحلیل درستی از سرانجام کار خود داشته باشد و با حمله به مقدونیه، از نیروهای روم شکست خورد. آنتیوخوس سوم برای جبران کمبود بودجه خزانه خود به معبد بعل حمله کرد؛ اما در این حمله کشته شد.

_{منبع عکس:wikipedia}

فرهنگ و اعتقادات سلوکیان

سلوکیان به عقاید ایرانی‌ها به دیده احترام می‌نگریستند. لامکان بودن خداوند، اعتقاد به جاودانگی روح، راستگویی و اعتقاد آن‌ها به بهشت و دوزخ، برای مقدونی‌ها جذاب بود و توجه آن‌ها را جلب می‌کرد. پادشاهان سلوکی با با خاندان‌های شاهی ازدواج می‌کردند تا علاوه بر مستحکم کردن جای خود، از فره ایزدی که شرط اصلی حکومت در ایران بود، برخوردار شوند. شاهان سلوکی، زئوس را به‌عنوان خدای خود می‌پرستیدند. برخی شهرهای یونانی‌نشین نیز شاهان یونانی را می پرستیدند. از زمان آنتیوخوس سوم به بعد، علاوه بر پرستش شاهان مرده، مراسمی برای پرستش شاهان سلوکی ایجاد شد که کاهن‌ها آن را در ایالات بزرگ و کوچک سلوکیان برگزار می‌کردند. 

با وجود تسلط فرهنگ و اعتقادات یونانی که با عنوان فرهنگ هلنی به کار می‌رفت، دین زرتشتی، دین اکثریت مردم ایران در دوره حاکمیت سلسله سلوکی بود. سلوکیان برای رضایت ایرانی‌ها، خدایان خود را با خدایان محلی یکی کرده و زئوس را برابر با اهورامزادی ایرانیان می‌دانستند.

_{منبع عکس: ناشناس}

به فرهنگ حاکم بر ایران در دوره سلوکی که بر گرفته از فرهنگ و معماری یونانیان بود، فرهنگ هلنی می‌گفتند. سلوکیان در ایران، شهرهای زیادی را بنا کردند. شهرهای سلوکیه، دوراارپوس، انطاکیه و لائودیسه جزو شهرهایی هستند که سلوکیان در قلمرو خود بنا کردند. این شهرها طبق معماری و فرهنگ هلنی ساخته شد. در این شهرها به رسم شهرهایی در یونان و مقدونیه، معابدی برای زئوس و آرتمیس بنا شد. نصیبین و ادسا نیز جزو شهرهایی بودند که در بین‌النهرین ساخته شدند.

جاذبه‌های گردشگری به‌جای مانده از سلسله سلوکی

آثار معماری که در دوره سلوکی ساخته شد، ویژگی‌های فرهنگ یونانیان را داشت. از این دوره آثاری برجای مانده است که با گذر زمان از بین رفته‌اند.

پرستشگاه سلوکیان در کنگاور

نتایج حفاری‌هایی که در تپه‌های شرقی و شمالی کنگاور صورت گرفته، نشان می‌دهد بخشی از این مکان از پایان دوره هخامنشی، محل دفن اموات بوده است. سلوکیان از این مکان برای دفن اموات خود استفاده می‌کردند. آن‌ها اموات خود را در تابوت‌های سفالی قرار می‌دادند.

_{منبع عکس: ناشناس}

شهر آی خانم

در بلخ شهری با نام آی خانم در عصر سلوکیان ساخته شد. این شهر، یک ارگ مرکزی داشت که به شیوه معماری یونانی ساخته شده بود. باروهای این شهر بسیار عظیم بود و در آن، تماشاخانه، ورزشگاه، صحن مقدس، کاخ و تعدادی خانه مسکونی ساخته شده بود. این شهر در مکانی ساخته شده که به‌خوبی قابل دفاع است. سبک آثار به‌جای مانده در این شهر، ترکیبی از هنر بلخی، هخامنشی، یونانی و بین‌النهرین هستند. پژوهشگران باستان‌شناسی با توجه به ویژگی‌های شهر آی خانم، ساخت آن را به دوره اسکندر مقدونی و برخی دیگر به سلوکوس نسبت می‌دهند.

کتیبه‌ها

کتیبه‌هایی به زبان یونانی در قندهار، ماورای قفقاز و طومارهایی نیز در اورامان کردستان، شوش و نهاوند بر جای مانده که نمایانگر نفوذ فرهنگ هلنی است.

لوح نهاوند

در نهاوند، جاده بین بابل و اکباتان، لوحی پیدا شده که به ۱۹۳ پیش از میلاد تعلق دارد و بیانگر تمرکز سلوکیان در منطقه مادها است. نام‌گذاری این شهر به لائودیسه، همسر آنتیوخوس سوم، گواهی بر ارتباط مادی و معنوی سلوکیان با مردم است.

کتیبه شوش

در شوش، کتیبه‌هایی پیدا شده که متعلق به دوره آنتیوخوس سوم است. متن این کتیبه‌ها، یونانی و متعلق به آپولون و آرتمیز هستند که هر دو در آنجا ستایش می‌شدند.

پیکره هرکول

پیکره هرکول در بیستون کرمانشاه است. این مجسمه به‌صورت لمیده در حال حفاظت از جاده ابریشم است.

_{منبع عکس: ناشناس}

سلسله سلوکی به دست جانشینان اسکندر در ایران بنیاد گذاشته شد. سلوکیان با تکیه زدن به تخت امپراتوری هخامنشیان، حکومت را در دست گرفتند و فرهنگ هلنی را که از فرهنگ یونانی برخاسته بود در شهرهای ایران رواج دادند. آن‌ها در مدت زمان حکومت خود بر ایران، با غالب کردن فرهنگ یونانی در معماری ایران، سبب شدند که فرهنگ ایرانی دوره هخامنشی کم‌رنگ شود. شما هم نظر خود را درباره سلسله سلوکی با کاربران کجارو به اشتراک بگذارید.