«ایران کوچک»؛ لقبی یکسان برای شهرهایی متفاوت

شاید وقتی کسی برای اولین‌بار چشمش به تابلوی «کرج، ایران کوچک» می‌افتد گمان کند که چه خلاقیتی به خرج داده‌اند و تنوع قومی کرج‌نشینان را در لقب شهر بازتابانده‌اند. اما با نگاهی به منابع تاریخی، ادبی و اجتماعی می‌توان دریافت که چنین لقبی سابقه‌ی دوهزارساله دارد و تا امروز نیز ادامه داشته است.

در ادامه به بعضی از شهرهایی که به «ایران کوچک» ملقب شده‌اند می‌پردازیم:

مرو

شاید قدیمی‌ترین شهری که در منابع تاریخی به «ایران کوچک» معروف شده شهر مرو باشد. در هو‌هان‌شو، تاریخ رسمی دودمان هان چین، اشاراتی به ایران وجود دارد. دودمان هان معاصر با اشکانیان بودند و از زمان آنان ارتباط ایران و چین شکل گرفت. در قسمتی از تاریخ هوهان‌شو نوشته است: «در مزر شرقی آن‌هسی شهر مولو (مرو) قرار دارد که دارای لقب آن‌هسی کوچک است...». ‌آن‌هسی نامی است که چینیان به ایران می‌گفتند.

مرو دوره‌ی اشکانی موقعیتی داشت که هم محل رفت و آمد بازرگانان سغدی و هم محل سکونت اسیران یونانی و رومی بود. مرو به عبارتی همان نقش میانجی سرزمین ایران بین چین و روم اما در مقیاسی کوچک‌تر را داشت. علاوه بر آن، تنوع جمعیتی شهر نیز می‌تواند دلیلی بوده باشد تا به ایران کوچک ملقب شود.

مرو، ایران کوچک سابق، در شرق ترکمستان کنونی، به برکت عبور رهگذران مغول و ماجراجویان بعد از آن‌ها الان ویرانه‌ای بیش نیست.

کشمیر

کشمیر منطقه‌ای در شمال غرب شبه‌ قاره‌ی هند است که از حوزه‌های اصلی نفوذ زبان فارسی به شمار می‌رود. محمد اقبال لاهوری (۱۲۵۶ – ۱۳۱۷ خورشیدی)، شاعر و نویسنده‌ی هندی-پاکستانی، سرزمین کشمیر را ایران کوچک نامیده است. البته در این مورد شباهت طبیعت کشمیر و ایران، از لحاظ کوه و دشت و جنگل و رود و آب و هوا یعنی به‌طور کلی وضعیت اقلیمی، مد نظر بوده است. وجه دیگر شباهت‌ها شکل و شمایل و خلق و خوی مردمان دو سرزمین است که از دیرباز مورد توجه اهل دل و علم بوده است. گواه این نکته خواجه حافظ است که میان «سیه چشمان کشمیر» و «ترکان شیرازی» چندان تفاوتی قائل نیست.

کرگل

کرگل (Kargil) یا کرکیل در شمال شبه‌قاره‌ی هند جزو منطقه‌ی کشمیر محسوب می‌شود که بین مسلمانان هند به ایران کوچک معروف است. دلیلش آن است که تقریبا ۹۸ درصد جمعیت این ۲۰۰ هزار نفری شیعه‌ی دوازده‌امامی هستند و از لحاظ گرایش‌های مذهبی و مناسبت‌ها پیرو جمهوری اسلامی هستند؛ مثلا در راهپیمایی روز قدس شرکت می‌کنند یا پرچم ایران را در مغازه‌ها و دیوارهای خود آویزان می‌کنند. روند مسلمان شدن مردم کرگل از قرن ۱۴-۱۵ میلادی آغاز شد. بعدها، پای روحانیان نجف و قم هم به آنجا باز شد و اکنون از ۲۰۰ هزار نفر جمعیتشان فقط ۱۵ هزار نفر روحانی هستند.

اسکاردو

اسکاردو (Skardu) در شمال شرق پاکستان و در دل کوه‌های هیمالیا قرار دارد که آن نیز به‌دلیل بافت شیعی‌اش به ایران کوچک نامور شده است. اسکاردو در نزدیکی مرز هند و چین قرار دارد و روی هم رفته جمعیتش به هزار نفر هم نمی‌رسد اما به‌خاطر طبیعت بکرش مقصد بسیاری از گردشگران و کوهنوردان است.

پاراچنار

شهری دیگر از پاکستان که آن هم به‌دلایل مذهبی لقب ایران کوچک را گرفته پاراچنار است. پاراچنار در شمال غرب پاکستان و در نزدیکی مرز افغانستان قرار دارد. شیعیان این شهر در دل جماعت وهابی و طالبان هستند اما با این حال مراسم و مناسک شیعیان را خیلی و سفت‌وسخت حفظ می‌کنند و زنده نگه می‌دارند.

مِرکه

در جنوب شرق قزاقستان و ۱۲۰ کیلومتری پایتخت آن کشور، ایران کوچکی وجود دارد که به‌خاطر جمعیت ده هزار نفری شیعی‌اش به «قم قزاقستان» نیز معروف است. آن‌ها جمعیت ایرانی آذری زبانی هستند که در جریان جنگ جهانی اول توسط شوروی از منطقه‌ی اردبیل و حوالی ارس به این منطقه تبعید شدند اما همچنان زبان و فرهنگ خود را حفظ کرده‌اند.

موقعیت مرکه روی نقشه

شاید اگر در منابع و شواهد بیشتر بنگریم شهرهای بیشتری بیابیم که به این نام مصطلح شده باشند. حال یا مثل مرو و کرج به‌خاطر تنوع قومیتی به «ایران کوچک» ملقب شده‌اند یا به‌خاطر حفظ جنبه‌هایی از فرهنگ ایرانی در بافتی بیگانه.