گلیم بافی؛ آمیزه ای رنگین از هنر و طبیعت
گِلیم یا پَلاس یکی از انواع صنایع دستی ایران است که از ابریشم، موی بز، پشم گوسفند یا دیگر چهارپایان اهلی بافته و به‌عنوان زیرانداز یا پوشش از آن استفاده می‌شود. گلیم به‌شکل سنتی‌اش، معمولا برای پوشاندن زمین، دیوار یا رواندازی برای حیوانات باربر استفاده می‌شود ولی امروزه به خانه‌های شهری با دکوراسیون مدرن نیز راه پیدا کرده است و حتی از آن برای تهیه‌ی مصنوعات دیگر نیز بهره می‌برند. برای آشنایی بیشتر با این هنر دیدنی و ارزنده در ادامه با کجارو همراه باشید.
مقالات مرتبط:
این روزها بسیاری از افراد برای تزیین خانه‌های خود از گلیم استفاده می‌کنند چراکه این نوع از دست‌بافته‌ها، به‌دلیل داشتن پشم طبیعی گوسفند و رد هنر دستان بانوان روستایی، حس زندگی و نشاط در خود دارند. رنگ‌های استفاده شده در گلیم سنتی، گیاهی هستند. گاهی گلیم‌ها را برای جلوه‌ی بیشتر و کهنه شدن رنگ، با چای و پوست گردو شستوشو می‌دهند.
گلیم‌ها در اندازه‌های مختلف و برای مصارف گوناگون ساخته می‌شوند. ابعاد زیر از ابعاد رایج گلیم هستند.
- ۷۰×۱۰۰ سانتی‌متر
- ۱۰۰×۱۵۰ سانتی‌متر، که به ذرع و نیم مشهور است و متداول‌ترین اندازه‌ی گلیم است.
- ۲×۳ متر
- ۳×۴ متر
- و کناره‌ها
اما تفاوت فرش و گلیم در چیست؟
فرش و گلیم در نحوه‌ی بافت و اندازه تفاوت دارند. گلیم‌ها به‌ندرت در ابعاد بیشتر از ۳ متر در ۴ متر بافته می‌شوند. اندازه‌های سنتی گلیم بر اساس وسعت چادرهای عشایر که از آن‌ها برای پوشاندن کف چادرها استفاده می‌کردند، شکل گرفته است.
گلیم بیش از قالی در کشورمان سابقه و قدمت دارد و در واقع قالی در اثر تکامل گلیم‌بافی طی قرون و اعصار متمادی پدید آمده است.
گلیم‌های هر منطقه دارای خصوصیات ویژه‌ای از نظر طرح و رنگ هستند و با توجه به طرح و رنگ‌بندی‌های آن از یکدیگر متمایز و شناخته می‌شوند.
مواد اولیه و ابزار گلیم‌بافی
برای تهیه‌ی تار گلیم، اغلب از نخ پنبه و پشم و در موارد استثنایی از ابریشم استفاده می‌شود. در گلیم‌بافی به شیوه‌ی «پودپیچی» علاوه بر نخ تار و پود از نخ پود نازک نیز استفاده می‌شود و پود به حال پیچش از میان نخ تار و پود نازک عبور می‌کند و با شانه‌ی بافندگی، کوبیده می‌شود.
برای بافت گلیم به «دار» با انواع عمودی، افقی، تبریزی و گردان، مواد اولیه‌ی نخ چله، پشم و نقشه نیاز است. «دار ثابت»، ابتدائی‌ترین و «دار تبریزی» متداول‌ترین دارها هستند.
نخ چله از پنبه با ضخامت‌های متفاوت تهیه می‌شود و در برخی روستاها به‌جای پنبه از پشم استفاده می‌کنند. پشم برای بافت گلیم نیز باید مراحل شستن، ریسیدن و رنگرزی را طی کند و سپس به‌عنوان «خامه» از آن استفاده می‌شود.
«چله کشی» مهم‌ترین مرحله‌ی بافت گلیم است و نخ‌های چله باید به موازات یکدیگر و با فاصله‌ی مشخص، رویِ دار پیچیده شوند تا یک طرح با چندین رنگ در اندازه‌های مختلف بافته شود.
دستگاه‌های بافت گليم
به‌طور كلی دستگاه‌های بافت، چهار نوع هستند:
۱. گليم ساده باف
دستگاه گليم ساده باف از يک كجو و چوب كمكی تشكيل شده و گليم به‌طور يكنواخت روی آن بافته می‌شود. پشت و روی اين نوع گليم يكسان بوده و هر دو طرف آن قابل استفاده است.
۲. گليم چرخی باف
دستگاه گليم چرخی باف دارای چهار كجو است. هر كجو به وسيله‌ی كمان‌هايی جابه‌جا می‌شود. در اين نوع بافت، پود از لا‌به‌لای تمام تارها رد می‌شود. بافت به‌صورت يكسان پيش می‌رود. در پشت گليم، پودهای اضافی روی هم قرار می‌گيرند و به اين علت، حاصل كار، گليمی محكم و ضخيم با پشت و روی متفاوت است كه فقط يک طرف آن قابل استفاده است.
۳. جاجيم باف
دستگاه بافت جاجيم دارای چهار كجو و چند كمان است. تفاوت اساسی بين جاجيم و ساير انواع گليم، رنگی بودن تارهای آن است كه مثل پود در ظهور نقش‌ها موثر هستند. پشت و روی جاجيم مانند گليم ساده بافت، يكسان است.
۴. گليم سوزنی (سوماک)
دستگاه گليم سوزنی دارای يك كجو است و به‌طور كلی از نظر ظاهر به دستگاه بافت گليم ساده شباهت دارد. در اين بافت، پودهای اضافی در پشت گليم به‌صورت آزاد باقی می‌ماند. بافت اين نوع گليم در ميان عشاير بسيار رایج است و اغلب برای تزیین مورد استفاده قرار می‌گيرد.
مواد اولیه‌ی بافتن گلیم شامل پنبه، پشم گوسفند و شتر، موی بز و اسب است. این مواد در گذشته طی فرآیندهای پیچیده و امروزه با سهولت بیشتری آماده می‌شوند.
از موهای بز، شتر و اسب به مقدار محدود در گلیم‌بافی استفاده می‌شود. مویی را که از نزدیک پوست بز می‌چینند بسیار شفاف است و به‌عنوان نخ تار در برخی خورجین‌ها و جوال اسب به کار می‌برند. این مو گاه همراه با پشم گوسفند دوباره ریسیده می‌شود تا ریشه‌های ظریفی به تار گلیم بدهد.
پنبه از مهم‌ترین مواد اولیه‌ی بافندگی است که اختصاصات و امکانات آن از پشم بیشتر است. پنبه به‌وفور کشت می‌شود و الیاف آن دارای استحکام بسیاری است. پنبه را با قطر کم می‌تابند تا برای بافت‌های ظریف مناسب باشد. قسمت اعظم تارهای بافندگی از نخ پنبه فراهم می‌شود.
اما جذاب‌ترین رنگ‌های گلیم از عناصر طبیعی به دست می‌آیند. تهیه رنگ از مواد طبیعی هرگز قابل پیش‌بینی نیست، زیرا ترکیب مواد رنگ‌دهنده بر اساس سلیقه‌ی شخصی و عواملی چون نوع خاک، آب و هوا، مواد رنگی و ترکیب کننده‌ها بر آن تاثیرگذار هستند.
تغییر رنگ را در نقش‌های قالی که مربوط به طرح آن نیست، ابرش می‌گویند. اگر دسته‌های کوچک نخ را جدا از هم رنگ کنند و در بافندگی به کار ببرند در اصطلاح فرش‌بافان آن الیاف ابرش شده است. عوامل متعددی در رنگرزی از جمله مدت زمان و درجه حرارت رنگرزی منجر به ابرش شدن الیاف می‌شود. همچنین اگر هنگام فروبردن نخ در رنگ، کلاف را محکم به هم پیچیده باشند رنگ به الیاف مرکز آن نفوذ نمی‌کند. ابرش نشانه‌ی کمبود مهارت نیست بلکه به گلیم، شخصیت و اصالت می‌بخشد و نشانگر منشأ روستایی و عشایری دست‌بافت است.
رنگ در تعیین قدمت گلیم تا حدودی می‌تواند مفید واقع شود. مخصوصاً که رنگ‌های شیمیایی، مدت مدیدی پس از ابداع آن به مناطق دورافتاده راه یافت.
گلیم مرغوب باید در مقابل نور و شستوشو رنگ ثابتی داشته باشد و در صورت نامرغوب بودن اگر رطوبت به آن برسد، رنگ عوض می‌کند. برای شناخت گلیم مرغوب باید آن را پیچیده و فشار داد تا استحکام آن سنجیده شود و گلیم‌های دارای پود کم، به آسانی کشیده و از هم باز می‌شود.
هرچه گلیم سبک‌تر باشد از مرغوبیت بیشتری برخوردار است زیرا در بافت آن از تار و پود ظریف‌تری استفاده شده است.
بافندگان روستایی معمولا در لبه‌های خارجی گلیم، حاشیه‌ای با موی بز به رنگ سیاه می‌بافند که این کار به استقامت گلیم کمک می‌کند.
انواع گلیم
گلیم ایل شاهسون
مهم‌ترین بافت آن‌ها، گلیم‌های سوماک است که در زبان محلی به آن ورنی می‌گویند. به‌طور کلی از طرح‌های هندسی شکسته با رنگ‌های ملایم استفاده می‌کنند و کمتر می‌توان دو گلیم ایل شاهسون با طرح و رنگ مشابه پیدا کرد. بهترین رواسبی در ایران، جل اسب‌های شاهسون است که به‌صورت شش تکه با رنگ‌های متنوع بافته می‌شود.
گلیم لری
لرها گلیم‌های مرغوبی می‌بافند که بیشتر با رنگ‌های سیاه، سبز، آبی و سفید بافته شده و با نقوش خاص منطقه مشخص می‌شود. بهترین بافت لرها خورجین بزرگ برای نگه‌داری اثاث خانه است. حاشیه‌ی آن‌ها را برای آن که محکم باشد قالی‌بافی می‌کنند.
گلیم هرسین
گلیم هرسین بنا بر ذوق و سلیقه‌ی بافنده و شرایط اطراف او بافته می‌شود. در حاشیه و زمینه، نقش‌ها ریز و پر بافته می‌شوند، به‌طوری که جای خالی در این گلیم وجود ندارد. از پشم بز به‌علت ضد بید بودن در حاشیه‌ی گلیم استفاده می‌کنند. رنگ‌های گلیم هرسین معمولا به سفید، سورمه‌ای، سبز و قرمز و اخیرا سرخابی محدود می‌شود.
گلیم بلوچ
معمولا سراسر گلیم بلوچ از بافت راه راه شکل گرفته که در هر ردیف آن نقوش متفاوت از طرح و رنگ به چشم می‌خورد. رنگ‌های تیره مانند قهوه‌ای، قرمز تیره، شتری و آبی سیر و رنگ‌های روشن مثل سبز، زرد و قرمز، مشخصه‌ی طرح‌های بلوچ هستند.
گلیم خمسه
خمسه از یگانگی پنج ایل شیراز تشکیل می‌شوند. بافت‌های سوماک خمسه، ده بید نام دارد. متداول‌ترین طرح گلیم‌ها، زمینه‌ای طبیعی به رنگ تیره است که ستارگانی مورب به‌صورت لوزی‌های متداخل روی آن بافت شده است. گلیم‌های ستاره‌ای را بیشتر به‌صورت کم عرض می‌بافند و بعد به هم می‌دوزند. گلیم‌های جدیدتر گاه زمینه‌ای سفید با عرض بیشتر دارند.
گلیم سنه
سنه امروزه سنندج نامیده می‌شود. در هیچ جای ایران گلیم‌هایی به ظرافت گلیم‌های سنه بافته نمی‌شود. طرح آن بیشتر طرح هراتی آمیخته با طرح بوته‌ای و خطوط مورب در رنگ‌های متعدد است. زیباترین طرح گلیم سنه، ترنجی در وسط و زمینه‌ای رنگی دارد و بته‌ای نیز با ظرافت در آن بافته شده است.
گلیم قشقایی
رنگ‌های تند و شاد از ویژگی‌های گلیم قشقایی است اما رنگ‌های متضادی نیز در کنار رنگ‌های قرمز و زرد به کار می‌رود. نقوش هندسی، بخش اساسی طرح‌های قشقایی است. مانند: هشت‌ضلعی، ستاره هشت‌پره، تصاویر طاووس، بز و آهو.
گلیم افشار
طرح مخصوص افشار معمولا ستاره‌های متعدد روی زمینه‌ای به رنگ طبیعی یا رنگ سیر است. نقش‌ها، گل‌های ستاره‌ای هستند که به‌صورت مورب کنار هم چیده می‌شوند و به‌صورت لوزی در هم نمایان می‌شوند.
گلیم زرند
گلیم زرند دارای بافت چاک‌دار کوچک است. گلیم‌های زرند، دراز، باریک و با دوام هستند. طرح‌های قراردادی با گل و گیاهی با موی خزنده و گاهی به‌صورت طرح لوزی مشبک یا دو تا سه ترنج در هم هستند.
گلیم ترکمنی
گلیم ترکمنی سبک و محکم است. در این گلیم‌ها، رنگ مهم‌ترین عامل است و رنگ قرمز با سایه روشن‌های مختلف، نقش ویژه‌ای دارد. رنگ‌های دیگر به کار رفته، نارنجی، آبی، سبز و گاهی زرد است. این رنگ‌های متضاد هماهنگی زیبایی به وجود می آورند.
وَرنی
ورنی گليمی فرش‌نما است كه بدون نقشه و به شكل ذهنی توسط زنان و دختران دشت مغان و عشاير حومه‌ی اهر، ارسباران و مشكين شهر (در استان اردبیل) به‌طور کلی ورنی بیشتر در استان اردبیل توليد می‌شود. توليد ورنی عموما در نقاط قشلاقی انجام می‌شود و نقوشی كه روی آن نقش می‌بندد نشانگر محيط زيست و انعكاس آن در اذهان زنان و دختران عشاير است. بيشتر نقوش از اشكال حيوانات و وحوش منطقه تأثير گرفته و نقوش عمده‌ی حيوانات عبارت‌اند از: گوزن، آهو، گرگ، سگ گله، بوقلمون، مرغ و خروس، گربه، مار، عقاب، گوسفند، ببر، شتر، روباه، شغال، طاووس و پرندگان محلی كه به‌صورت ساده‌ی هندسی بافته می‌شوند.
رنگ‌های ورنی، زمينه‌ای لاكی، سرمه‌ای، كرم، سفيد، پيازی و آبی روشن با نقوش حيوانات در وسط و حاشيه‌ای حداكثر به عرض ۲۰ سانتی‌متر در طرفين دارند.
گليمچه
نوع ديگری از گليم‌های ايرانی است كه در بيجار و روستاهای اطراف سنندج با استفاده از شيوه‌ی بافت و مواد اوليه‌ی ديگر انواع گليم تهيه می‌شود. تفاوت آن با گليم‌های معمولی، كوچك بودن آن است و نقوش آن نيز متنوع‌تر از گليم است. چنانچه گليم‌های كردستان اكثرا دارای اشكال ساده و نقوش آن بيشتر به‌صورت خطوط افقی است در حالی كه گليمچه‌های كردستان غالبا دارای نقوش متنوع هستند.
زيلو
در اغلب مناطق روستايی با نخ پنبه‌ای بافته می‌شود و بيشتر به‌عنوان زيرانداز تابستانی مورد استفاده قرار می‌گيرد. در بيشتر نقاط، زيلو با دستگاه‌های بافندگی بافته می‌شود، ولی در مناطق روستايی شهرهای تهران، ساوه، كاشان و يزد به شيوه‌ی بافت گليم بافته می‌شود. ظاهری زمخت دارد و از نظر تنوع رنگ و نقش قابل مقايسه با ديگر انواع گليم نيست. عمده‌ترين ماده‌ی اوليه‌ی زيلو‌بافی را نخ پنبه‌ای تابيده شده تشكيل می‌دهد و معمولا ۶ تا ۸ نخ يك لا در كنار يكديگر قرار می‌گيرند و تابيده می‌شوند و به مصرف پود می‌رسند.
پِلاس يا پالاس
ظاهری شبيه گليم درشت بافت دارد و در برخی مناطق از جمله يزد توليد می‌شود. تار و پود آن از پنبه است و در اندازه‌ی ۲۵۰×۳۵۰ سانتی‌متر بافته می‌شود.
مَسنَد
در روستاهای بخش نمين شهرستان اردبيل، نوعی گليم با ابعاد كوچك (۱۰۰×۱۵۰ سانتی‌متر) بافته می‌شود كه مسند نام دارد و سابقه‌ی بافت آن در اين محل به ۵۰ سال می‌رسد. مسند دارای طرح‌های محلی بوده و از ظرافت و زيبايی خاصی برخوردار است.
گلیم نقش برجسته‌ی ایلام
ماهیت گلیم نقش‌برجسته، بر اساس فن و تجربه و خلاقیت گلیم ساده و قالی به‌طور توأمان استوار است. گلیم نقش‌برجسته، احیاء کننده‌ی گلیم هشت هزار ساله مکشوف در آناتولی ترکیه (قدیمی‌ترین گلیم) و قالی ۲ هزار و ۵۰۰ ساله پازیریک (قدیمی‌ترین قالی) است که تکامل آن‌ها را امروزه با نوآوری حفظ کرده است.
در این نوع گلیم، زمینه، بافت گلیم (صوفی‌بافی) و نقوش آن گره کامل قالی است که طبیعتاً بعد از بافت، نقوش آن برجسته‌تر از زمینه است.
اشكال غير متداول
گليم سجاده‌ای
گليم سجاده‌ای با نقش محراب، گلیم كوچك و قابل حملی است كه می‌توان آن را روی زمين پهن کرد، آن‌طور كه محرابش رو به قبله باشد. از گليم‌های سجاده‌ای گاهی به‌عنوان پرده و تزیين درب مساجد استفاده می‌کنند.
سفره و روكرسی
سفره و روکرسی گليم‌هايی هستند كه توسط طوايف كرد و بلوچ به‌شکل مربع بافته می‌شوند.
خورجين
خورجين‌ها برای ذخيره‌ی اشيا و حمل‌و‌نقل استفاده می‌شوند. اين كيسه‌های دو طرفه برای حمل سبزی و مواد غذايی بوده و روی شانه می‌اندازند. خورجين‌های بزرگ‌تر را بر پشت شتر يا الاغ می‌اندازند.
نمكدان
كيسه‌های نمكدان، شكل مخصوصی دارند كه گردن بلند و باريک آن را می‌توان پيچيد و تا كرد تا كيسه بسته شود و محتويات آن در برابر رطوبت محفوظ بماند.
طرح‌های مشهور گلیم
- طرح خطی (محرمات یا افشاری)
- طرح شاملو
- طرح شیرکی پیچ
- طرح سفره کردی
- طرح کف ساده
- طرح راه راه
- طرح خشتی (یا قاب قاب)
جغرافیای بافت گلیم
تقریبا در تمام نواحی ایران به‌ویژه استان‌های آذربایجان شرقی، اردبیل، کرمانشاه، کردستان، فارس، کرمان، خراسان، هرمزگان و... بافته می‌شود. گلیم‌های سیرجان کرمان، عنبران اردبیل، هرسین کرمانشاه از بهترین گلیم‌های ایران هستند. گلیم در کشورهای دیگر آسیا نظیر ترکیه، جمهوری آذربایجان، تبت، نپال و ترکمنستان نیز وجود دارد.
دیدگاه