موزه بریتانیا

موزه بریتانیا در شهر لندن، یکی از بزرگ‌ترین مجموعه‌داران آثار تاریخی و حتی معاصر جهان است که از نظر تعداد آثار می‌توان آن را با موزه لوور پاریس مقایسه کرد. نکته دیگر درباره این موزه معماری زیبای آن است که در این مقاله به آن پرداخته شده است. 

موزه بریتانیا (British Museum) یکی از عظیم‌ترین و غنی‌ترین موزه‌های جهان است که در قلب لندن قرار گرفته است و  بیش از ۷ میلیون گنجینه و آثار باستانی از بسیاری از فرهنگ‌ها، قوم‌ها و کشورهای جهان، از دوران پیش از تاریخ تا زمان حال را در خود جای داده است. موزه بریتانیا در سال ۱۷۵۳ میلادی و با مجموعه اهدایی از هنس اسلون طبیعی‌دان انگلیسی، شامل دست‌نوشته‌ها، کتاب‌های قدیمی و آثار باستانی گردآوری شده از برخی مستعمرات وقت بریتانیا، رسما تاسیس شد و در ۱۷۵۹ با افزوده شدن مجموعه‌های دیگر برای استفاده همگانی گشایش یافت.

کتابخانه موزه بریتانیا (British Museum Library) یکی از معتبرترین موزه‌ها و کتابخانه‌های جهان در لندن با آثار بسیاری از تاریخ طبیعی و تمدن بشری در دوران‌های مختلف، از جمله آثار اسلامی از قرن دوم هجری و بعد است.

این کتابخانه در سال ۱۹۷۲ بنا بر قانونی که در همان سال به تصویب رسید، با کتابخانه بریتانیا که در واقع کتابخانه ملی انگلیس است، ادغام شد. کتابخانه موزه بریتانیا بخش نسخ خطی کتابخانه بریتانیا است؛ چراکه کتاب‌های دیگر آن به ساختمان جدید کتابخانه بریتانیا منتقل شده است.

ساختمان موزه بریتانیا و کتابخانه آن در اواسط دهه ۱۸۰۰ پایان گرفت. آنتونی پانتیسی که ابتدا مسئول کتب چاپی بود و سپس به ریاست کتابخانه منصوب شد، طرح سالن قرائت مدور آن را داد که شهرت بسیاری دارد. این کتابخانه عظیم در سال ۱۸۵۷ افتتاح شد.

این کتابخانه همچنین دارای تعداد بسیاری از نگارگری‌های هنرمندان مسلمان و به‌ویژه ایرانی است که قسمتی از آن‌ها در کتابخانه و بقیه در موزه نگهداری می‌شود. فهرست مفصلی از نگارگری‌های ایرانی (مشتمل بر ۴۰۴ مجموعه) در سال ۱۹۷۷ تدوین شده که در واقع مکمل فهرست‌های نسخ خطی فارسی پیشین این کتابخانه است.

بازدید از موزه بریتانیا، رایگان است و پولی بابت بلیط یا ورودی دریافت نمی‌شود. اما در برخی نمایشگاه‌های ویژه، برای برخی از آثار ویژه و تخصصی که از دیگر موزه‌های معتبر جهان به امانت گرفته می‌شوند، بازدید به‌صورت مجانی نخواهد بود و پولی بابت بازدید از برخی نمایشگاه‌های موقتی که به‌صورت امانتی گردآوری شده‌اند، دریافت می‌شود.

موزه بریتانیا غنی‌ترین گنجینه‌های هنر اسلامی (از قرن دوم هجری به بعد) را در زمینه‌های گوناگون و از سرزمین‌های مختلف اسلامی گردآورده است؛ از جمله نامه‌ای به زبان عربی روی پارچه که احتمالا به اوایل قرن دوم تعلق دارد و نیز آثار کمیاب و کم‌نظیری از دوره عباسیان فاطمیان مصر (قرن چهارم و پنجم) ایوبیان شام (قرن ششم) و دوره‌های مختلف ایران و عثمانی در رشته‌های فلزکاری، سفال، بلور و کاشی. هم‌اکنون نیل مک گرگور، مدیر موزه بریتانیا است.

بخش‌های موزه بریتانیا

بخش‌های مختلف موزه عبارت‌اند از: نقاشی و تصویر، سکه و نشان (مدال)، آثار باستانی مصر و آسیای غربی و روم قرون‌وسطا و دوره‌های بعد، آثار باستانی شرقی، آثار پیش از تاریخ و رومی-بریتانیایی، آثار قوم شناختی و آثار لئوناردو داوینچی.

این موزه با بیش از پنج میلیون بازدیدکننده در سال، برخی از نفیس‌ترین آثار تاریخ تمدن بشری را در خود جای داده است. از جمله آثاری از آتن، مصر، سومر، (اور) آشور، چین و آثار هنر اسلامی (هنر پس از اسلام).

بخش ایران باستان

بخش خاورمیانه موزه بریتانیا شامل اشیای باستانی بسیار پرارزشی است که آثاری از کشورهای ایران، عراق و دیگر کشورهای منطقه را شامل می‌شود. گفتنی است بیش از سیزده هزار شی باستانی ایران در موزه بریتانیا قرار دارد. از آن جمله می‌توان به منشور حقوق بشر کوروش اشاره کرد که در بخش خاورمیانه موزه بریتانیا قرار دارد. همچنین در این موزه آثار بسیار کهن از هنر ایران پیش از اسلام وجود دارد. مانند سفالینه های ۳۳۰۰ پیش از میلاد، مجموعه‌ای از ظروف سیمین و زرین احتمالا از گنجینه‌های معابد مغان از قرن ششم تا چهارم پیش از میلاد. بخش سکه‌های این موزه نیز مجموعه تقریبا کاملی از ادوار مختلف اسلامی است. 

استوانه کوروش کبیر

مفرغ‌های لرستان

لگام با نقش بز بالدار

جام نقره ساسانی قرن ششم میلادی در طبرستان

آثار عتیقه ایران پیش از اسلام در موزه بریتانیا، بیشتر اشیایی است که در نتیجه کاوش‌های باستان‌شناسی به دست آمده، اما آثار متعلق به پس از اسلام، غالبا از مجموعه‌های شخصی و قدیمی جمع‌آوری شده و به همین علت معرف ذوق شخصی انگلیسی‌هایی نظیر: برادران شرلی، سر جان ملکم و سر گور اوزلی است که به شرق سفر کرده‌اند.

یک جلد از قدیمی‌ترین نسخه‌های موجود از کتاب قرآن که به خط کوفی نگاشته شده است؛ این کتاب اکنون در «بخش هنر اسلامی» موزه بریتانیا قرار دارد

از هنرهای ایران پس از اسلام آثاری در دو رشته تصویر و تذهیب، کتب خطی و صنعت فرش و قالی، بیش از نمونه‌های دیگر به چشم می‌خورد. برخی از آثار نفیس ایران پس از اسلام عبارت‌اند از: خمسه نظامی که برای شاه طهماسب در تبریز تهیه شده است، اسطرلابی که برای سلطان حسین صفوی در ۱۱۳۳ ساخته شده، کلاه‌خود و زرهی به نام شاه عباس اول، سفال‌های لعابدار نیشابور و کاشی‌های عهد سلجوقی.

بخش مصر و سودان باستان

اشیای موجود در بخش مصر و سودان باستان، جنبه‌های گوناگون درباره فرهنگ و تمدن نیل، از ۱۰ هزار سال پیش از میلاد تا سده دوازدهم میلادی را پوشش می‌دهد.

تابوت‌های مومیایی خاندان سلطنتی مصر در «بخش مصر باستان» موزه بریتانیا قرار دارد

موزه بریتانیا، بزرگ‌ترین مجموعه از اشیای مصری را در خارج از مصر در اختیار دارد.  سنگ‌نبشته روزتا (رشید) و مومیایی‌های خاندان سلطنتی مصر از مهم‌ترین آثار مرتبط با مصر باستان در موزه بریتانیا هستند.

سنگ روزتا

بخش یونان باستان

از مهم‌ترین گنجینه‌های موجود در موزه بریتانیا می‌توان به مجموعه مرمرهای الگین اشاره کرد که زمانی بخشی از معبد ۲۵۰۰ ساله پارتنون بوده است. موزه بریتانیا همچنین ۱۷ مجسمه و ۱۵ صفحه سنگی از میان ۹۲ صفحه معبد پارالیسوس را در اختیار دارد.

سایر گنجینه‌ها

موزه بریتانیا در سال ۲۰۱۱ میلادی، ۱۰۰ لوح گراوور (طرح‌ها و الگوهای سیاه و سفید پابلو پیکاسو) از مجموعه ولار را خریداری کرد. موزه بریتانیا پیش از این خرید، تنها هفت لوح گراوور از پابلو پیکاسو را که در سال ۱۹۷۹ خریداری کرده بود، در اختیار داشت.

موزه بریتانیا به‌دلیل امکانات مالی، اشیایی کمیاب و عتیقه را از سراسر دنیا جمع‌آوری کرده است. بسیاری از این آثار حاصل کاوش‌هایی است که در بعضی از آن‌ها موزه مشارکت داشته است.

موزه بریتانیا غنی‌ترین گنجینه‌های هنر پس از اسلام (از قرن دوم هجری به بعد) را در زمینه‌های گوناگون و از سرزمین‌های مختلف اسلامی گرد آورده است؛ از جمله نامه‌ای به زبان عربی روی پارچه که احتمالا به اوایل قرن دوم تعلق دارد و نیز آثار کمیاب و کم نظیری از دوره عباسیان فاطمیان مصر (قرن چهارم و پنجم) ایوبیان شام (قرن ششم) و دوره‌های مختلف ایران و عثمانی در رشته های فلزکاری، سفال، بلور و کاشی. 

کتابخانه موزه بریتانیا تا سال ۱۹۷۳ بخشی از موزه بود. در این سال کتابخانه ملی امانی، کتابخانه ملی مرکزی و سازمان کتاب‌شناسی ملی بریتانیا نیز به این کتابخانه پیوست و به نام کتابخانه بریتانیا با پانزده میلیون جلد کتاب به‌صورت یکی از غنی‌ترین کتابخانه‌های جهان درآمد.

در مجموعه‌های مختلف این کتابخانه آثاری به بیشتر زبان‌های دنیا نگهداری می‌شود که فقط در مجموعه‌های شرقی به بیش از سیصد و پنجاه زبان کتاب موجود است. از قسمت‌های مهم کتابخانه بخش مجموعه‌های خاص مشتمل بر: نسخ خطی عربی، کتب شرقی و مجموعه کتابخانه دیوان هند (مجموعه‌های ایندیا آفیس)، نقشه، آثار موسیقی و تمبر است. بخش کتب شرقی و مجموعه دیوان هند مجموعه بزرگی از کتاب‌های چاپی و خطی نفیس اسلامی به زبان‌های مختلف است.

این مجموعه دارای بیش از ۴۰۰۰۰ نسخه خطی و ۴۰۰۰۰۰ کتاب چاپی است. بخش عربی که از مهم‌ترین بخش‌ها است، دارای ۶۰۰۰  نسخه خطی و ۳۰۰۰۰ جلد کتاب چاپی و نمونه‌هایی از خط عربی و تذهیب است. احتمالا قدیمی‌ترین قرآن موجود در اروپا نیز در این بخش قرار دارد.

همچنین تصویرهایی از نسخه‌های منحصربه‌فرد عربی گردآوری شده است که منبع مهمی برای مطالعات عربی و اسلامی شمرده می‌شود. تعداد زیادی از اولین چاپ‌های کتاب‌های عربی نیز در کتابخانه نگهداری می‌شود.

بخش فارسی شامل حدود ۳۰۰۰ نسخه خطی و ۱۰۰۰۰ کتاب چاپی است. کتب تاجیکی نیز در این بخش قرار دارد. تعدادی از کتاب‌های فارسی از مجموعه‌های خصوصی به تملک کتابخانه در آمده است.

این کتابخانه همچنین دارای تعداد بسیاری از نگارگری‌های هنرمندان مسلمان و به‌ویژه ایرانی است که قسمتی از آن‌ها در کتابخانه و بقیه در موزه نگهداری می‌شود. فهرست مفصلی از نگارگری‌های ایرانی (مشتمل بر ۴۰۴ مجموعه) در سال ۱۹۷۷ تدوین شده که در واقع مکمل فهارس نسخ خطی فارسی پیشین این کتابخانه است.

نورمن فاستر و بازسازی موزه بریتانیا

یکی از پروژه‌های مهم نورمن فاستر موزه انگلیس است که از نظر بازدیدکنندگانش از موزه‌ لوور پاریس و موزه‌ی متروپولیتن نیویورک شاخص‌تر است.  این موزه مانند این است که در یک شهر تاریخی اروپایی قرار دارید: می‌توانید از یک گذرگاه محصور پا به دوران شکوه و جلال برج پیزا بگذارید و همه فضا را غرق در نور ببینید.

حیاط چهار بری که در قلب موزه قرار دارد، یکی از فضاهای گم شده‌ی شهر لندن بود. در اواسط قرن نوزدهم به‌مدت چند سال، باغی در این موزه بود که بعدها به اشغال قفسه‌های کتاب درآمد و به مکانی برای مطالعه تبدیل شد. مقابل سالن مطالعه، مجسمه‌ی جدیدی از آنیش کابور قرار دارد که در حقیقت ورودی کتابخانه محسوب می‌شود.

همچنین ساختار سقف موزه، یکی از نکات جالب‌توجه موزه بریتانیا است. بسیاری معتقد هستند که این موزه بدون این سقف مانند شهری بدون فضای سبز و پارک است. با بیش از پنج ملیون بازدیدکننده در سال، موزه کبیر بریتانیا به‌اندازه موزه لوور پاریس شهرت دارد. ساختار حیاط جدید موزه بسیاری از روابط و سیرکولاسیون (گردش) را آسان‌تر کرده است. دسترسی به گالری‌های مجاور، کتابخانه موزه،‌ سالن مطالعه،‌ رستوران و کافه موزه به‌راحتی انجام ‌می‌پذیرد.

تا قبل از پیدایش حیاط اصلی، بازدیدکنندگان برای رفتن از یک گالری به گالری دیگر با مشکل مواجه بودند. انتقال کتابخانه از محل مورد نظر، فرصتی پیش آورد تا این مشکلات حل شده و موزه برای قرن‌های آینده نیز زنده شود. یکی از نخستین طرح‌های فاستر، مسیری بود که از طریق آن بتوان به از حیاط اصلی وارد محدوده‌ی شهر لندن شد. وی متوجه شد که می‌توانند راه همگانی جدیدی در ساختمان بسازند و برای انجام این کار به تعادل مناسب‌تری بین موزه به‌عنوان یک جز و شهر به‌عنوان کل بزرگ‌تر برسند.

فاستر دربازه مرمت این موزه می‌گوید:

دخالت در چنین بنایی با این عظمت و زیبایی که در طی ۱۵۰ سال تکمیل شده است، بسیار زیرکی و آگاهی لازم داشت. این عمل درست مثل طراحی شهری اما با مقیاس کوچک‌تر است که با حساسیت‌های بسیاری مواجه است.

پس از بازگشایی و مرمت موزه در سال ۲۰۰۱ ریچارد دورتمند یکی از همکاران فاستر این‌چنین می‌گوید:

فاستر شگفت‌انگیزترین و زیباترین فضای لندن را به ما هدیه داده است.

_{نویسنده: سمیه اکبری}