کاخ الحمرا شاهکار هنر پس از اسلام در اسپانیا

نگاهی به هنر پس از اسلام در اسپانیا

اندلس یا همان اسپانیای امروزی، حلقه میانی فرهنگ اسلام و غرب است. حضور هشتصد ساله مسلمین در این سرزمین و به بار نشستن عمیق فرهنگ اسلامی، اسپانیا را پلی میان دو تمدن بزرگ تبدیل کرد. این تاثیر در دو محور قابل بررسی است یکی هنر مسیحیانی که تحت تسلط حکومت‌های اسلامی می‌زیستند و دیگری هنر تحت‌تاثیر آموزه های اسلام است که متاثر از هنرهای متداول در سایر سرزمین‌های تحت حکومت اسلام در اسپانیا رواج یافت.

طی تسلط حکومت خاندان‌های مختلف اسلامی مستقر در اسپانیا برای گروهی از مسیحیان که در حفظ فرهنگ و هنر قومی خود می‌کوشیدند اما ناگزیر به پذیرش نفوذ فرهنگ و الگوهای معماری در سرزمینهای اسلامی بودند هنری متداول شد که از سده هشتم تا یازدهم میلادی (دوم تا پنجم ه‍جری قمری) در کنار معماری و هنرهای تحت‌تاثیر اسلام تحول می‌یافت. دراین شیوه در سده یازدهم میلادی با نفوذ و رواج هنر رومی‌وار متروک ماند و از میان رفت. والیان و خلیفگان مسلمان با روش مسالمت‌آمیزی که داشتند به مسیحیان اجازه می‌دادند که با رعایت پاره‌ای شرایط برای اجرای مراسم دینی خود پرستشگاه‌های مسیحی بسازند در نتیجه شیوه معماری و تزیینی توسّط آن مسیحیان به وجود آمد، که آمیزه‌ای بود از هنر عامیانه محلی و عناصر شکوهمند شیوه اسلامی. تاثیر این هنر و همچنین معماری از سده ششم هجری قمری (دوازدهم میلای) که مسیحیان اسپانیا تدریجا شروع به پس گرفتن ایلات خود از مسلمانان کردند، تا سده نهم هجری قمری (پانزدهم میلادی) که آغاز دوران رنسانس اروپا بود در اسپانیا و پرتغال رواج یافت.

در معماری، اولین نمونه حضور مسلمانان در این بخش از دنیا مسجد جامع قرطبه است. مسجدی که یکی از معماری‌های شکوهمند پس از اسلام است و در سال ۱۶۸ هجری بنای آن توسط «عبدالرحمن داخل» آغاز شده و توسط هشام فرزندش در سال ۱۷۷ هجری به پایان رسیده بود. عبدالرحمان دوم به تقلید از همین مسجد عظیم، مسجد جامع اشبیلیه را بنا کرد و با توسعه قصر قرطبه و نیز کشیدن دو خیابان در دو کناره رود «وادی کبیر»، گردشگاه بسیار زیبایی برای قرطبه فراهم کرد. همچنین عبدالرحمن سوم (متوفی ۳۵۰ هجری ۹۶۱ میلادی) ملقب به «الناصر» پس از عبدالرحمن دوم، نقشی مهم و عظیم در فرهنگ و هنر اندلس دارد. یکی از مهم‌ترین کارهای این حاکم، ساخت شهری تحت عنوان «الزهرا» (در سال ۳۲۴ هجری) بود. به نقل ابن خلدون، ناصر، با فراخواندن معماران، هنرمندان، معبدسازان، خطاطان و نقاشان از سراسر اندلس، بغداد، مصر و حتی قسطنطنیه، شهری بسیار زیبا با بناهایی باشکوه بنا کرد. یکی از شکوه‌مندترین این بناها قصر الزهرا و به‌ویژه تالار پذیرایی آن بود. باغ‌ها و پارک‌هایی که در الزهرا ساخته شد این شهر را به یکی از زیباترین شهرهای جهان تبدیل کرد. تزیین هنری این قصر با نقش و نگار آیات قرآنی و گچ‌بری‌ها و نقاشیهای هنرمندانه‌ای همراه بود که به تعبیری تا آن زمان، و همو خیال هیچ بلندپروازی قادر به آفرینش نظیر آن نبود. در کنار قصر مسجد عظیمی نیز ساخته شد که یکی از بی‌نظیزترین معماری‌های اندلسی بود.

کاخ الحمرا هنر و زیبایی پس از اسلام در اسپانیا

الحمرا کاخی است مشرف بر شهر گرانادا (غرناطه) در اسپانیا، که به‌عنوان یکی از شاخص‌ترین نمونه‌های هنر شمال آفریقا (عرب) و شاید یکی از مشهورترین بناهای ساخته شده در زمان حاکمیت اسلام در اسپانیا به‌‌شمار می‌آید.

قصر الحمرا که یک شاهکار تمام عیار معماری به شمار می‌رود، در منطقه تاریخی آندلس اسپانیا، که یکی از بناهای تاریخی ثبت ‌شده‌ این کشور در فهرست میراث جهانی سازمان یونسکو به شمار می‌رود، بر فراز یک تپه ساخته شده و از بخش‌های مختلفی از جمله کاخ اصلی، قلعه، مسجد و حمام و باغی زیبا تشکیل ‌و در سال‌های اخیر به یکی از مقاصد برتر گردشگری اسپانیا تبدیل شده است. این بنا شامل چندین قسمت مجزا است که در دوره‌های مختلف ساخته شده‌اند. نام کاخ که به‌معنای سرخگون است، بنا به نظر بسیاری، از رنگ غالب بر بنا گرفته شده‌است.

در مورد وجه تسمیه الحمرا روایات بسیاری وجود دارد. بر اساس معتبرترین روایت، الحمرا  به خاطر رنگ سرخ دیوارهای خارجی‌اش كه از آجر و خشت‌های خشک شده در آفتاب ساخته شده‌اند، به این نام مشهور شده است. بر اساس روایت دیگری، الحمرا به خاطر لهیب سرخ مشعل‌هایی كه عملیات شب‌ها ساختمانی این كاخ برای سال‌ها در نورشان انجام می‌شد، به این نام خوانده می‌شود. گروهی نیز عقیده دارند كه نام الحمرا  از نام خلیفه مؤسس آن، محمد ابن ‌الاحمر (مشهور به محمد دوم) گرفته شده است. اما آنچه مسلم است، این مجموعه تاریخی بین سال‌های ۱۲۴۸ تا ۱۳۵۴ میلادی و در دوران حکومت الاحمر و خلفای جانشین او ساخته شده است.

تزیینات داخلی مجلل الحمرا به سبك‌های عربی و اسلیمی را از میان خلفای مسلمان، به یوسف اول، محمد پنجم، اسماعیل اول و ... نسبت می‌دهند، اما نام هیچ یک از هنرمندان و صنعت‌گرانی كه در ساخت این قصر نقش داشته‌اند با قطعیت مشخص نشده است. طرح‌های اسلیمی و گل و بته، سنگ نوشته‌هایی به زبان عربی، طرح‌های هندسی و کاشی‌های رنگی، از جمله مهم‌ترین تزیینات به کار رفته در بخش‌های مختلف الحمرا هستند.

تاریخچه کاخ الحمرا

سراسرنمایی از الحمرا از طرف میرادور د سان نیکولاس. از چپ به راست: جنرالایف، پیکو دل (کوه)، پالاسیوس نازاریس، قصر چارلز پنجم، آلکازابا

ساختمان این کاخ در دوران بازپس گیری حکومت از مسلمین توسط پادشاهان مسیحی آغاز شد. ساختمان مدور، مربوط به سده ۱۶ و قصر کارلوس پنجم است، در منتهی‌الیه سمت چپ آن برج کمارس (Torre de Comares)   که بخشی از شبستان یا Serallo است. تالار پذیرش سفرا یا Salón de Embajadores نیز در همین بخش قرار دارد. در حد فاصل این‌ها محوطه و آبنمای شیران (Lions’ Court) و بارگاه یا Mexuar قرار دارد. در قسمت پشت آن هم قلعه یا Alcazaba قرار گرفته ‌است.

پیشینه اصل بنای الحمرا به سده ۱۳ میلادی برمی‌گردد، اما در واقع الحمرا مجموعه‌ای از چندین قصر است که هر حاکم، ویژه به خود بنا کرده‌است. ایده اصلی موجود در چند ساختمان این مجموعه، کوشش‌هایی برای برای به وجود آوردن بهشت روی زمین بوده‌ است.

مسلمانان صحرانشین که آب برایشان از هر گوهری ارزشمندتر بود، با کشیدن نهرهایی از سرچشمه‌ها و جویبارها، باغهای کاخ را با چشمه‌های رویایی، فواره‌ها و حوض‌های کم‌عمق و پرانعکاس تزیین کردند. صدای زمزمه آب در سراسر باغ‌ها و حوض‌خانه‌ها به گوش می‌رسد و کشف چشمه‌های کوچک، لذت گشتن در باغ را صد چندان می‌کند.

مسیحیان در سال ۱۴۹۲ گرانادا را تسخیر کردند و چند سال بعد، زمانی که شاه و ملکه کاتولیک، فردیناند (Ferdinand) و ایزابلا (Isabella) درگذشتند، گرانادا برای مدفن آن‌ها انتخاب شد.

‌روی هم نمای بیرونی بین الحمرا ساده و تزیینات گوناگون آن به شیوه‌ کاخ‌سازی بربرهای مراکش در درون‌خانه تعبیه شده است، که عبارت‌اند از: کاشی‌کاری لعابی منقوش و هفت‌رنگ، گچبری فراوان به نقش تور بافت یا با نقوش هندسی اسلامی و گل‌های گیاهی یا اسلیمی درهم بافته، کتیبه‌های حاشیه‌بندی شده قرآنی به خطوط کوفی و نسخ و ریحانی. 

the barca hall in alhambra of granada

قسمت‌های مختلف کاخ الحمرا

الحمرا شامل ۳ بخش است: قصر سلطنتی، که مشهورترین بخش آن است و خودش به سه قسمت: بارگاه (Mexua) ، شبستان (Serallo) و حرم سرا تقسیم شده ‌است، بخش‌های دیگر کاخ شامل باغ‌های پلکانی Generalife و قلعه Alcazba هستند.

بارگاه

بارگاه بخشی از قصر سلطنتی بود، جایی که سلطان به امور روزانه مملکتی و تجاری رسیدگی می‌کرد. این قسمت از نظر تزیین و تجل به پای بخش‌های دیگر کاخ نمی‌رسد و در واقع از فضایی فروتنانه برخوردار است. ورود به چند اتاق برای مراجعان آزاد بود، از جمله تالار پذیرش و اتاق طلایی که مخصوص کارکنان قصر بود. جذابترین قسمت بارگاه، حیاط خلوت اتاق طلایی بود.

شبستان

قسمت اعظم بخش شبستان در زمان سلطنت یوسف اول در قرن ۱۴ انجام شده‌است و دارای تزینات بسیار زیاد بود تا برای شرفیابی سفرا و مهمانان خاص مناسب باشد. این بنا شامل مجموعه‌ای از اتاق‌ها و حیاط‌های بسیار زیبا بود و یکی از مناظر دیدنی آن حیاط پرگلش Patio de los با استخری که از دو طرف با صفی از بوته‌های پروانش احاطه شده بود، به شمار می‌رفت.

در انتهای شمالی شبستان برج کمارس (Torre de Comares) قرار داشت که تالار کشتی (Sala de la Barca) در درون آن واقع شده بود. کمی جلوتر در برج به تالار سفیران می‌رسیم که بزرگ‌ترین و شاید بهترین اتاق در تمام قصر سلطنتی باشد. این تالار یک مربع کامل است و یک گنبد بسیار زیبای چوبی دارد که به‌معنای هفت طبقه آسمان است.

یکی از ویژگی‌های بارز معماری الحمرا درون‌گرایی آن است. در الحمرا تزیینات درونی بسیار بیشتر از هیبت بیرونی است. این کاخ پرزینت و مجلل در داخل دیواری دژ مانند به رنگ قرمز بنا شده است. نقشه اصلی بنا نامنظم و گسترده، به‌طور عمده مشتمل است بر دو حیاط مستطیل شکل عمود بر هم که هر یک به ردیف‌هایی از ورودیه ها و سرسراها و اتاق‌ها راه می‌یابند.

این تالار شاهد امضای تسلیم‌نامه گرانادا به شاه و ملکه کاتولیک، توسط سلطان بوعبدل (Boabdil) بوده‌ است و در همین تالار شاه فردیناند موضوع سفر کریستف کلمب را، برای یافتن راهی به هندوستان مورد بررسی قرار داد.

محوطه و آبنمای شیران

هنگامی که به این محوطه وارد می‌شوید، باید بنشینید و با آسودگی ذهن خود را در وضعیتی مطلوب قرار دهید. اینجا مکان شماره یک فرهنگی و گردشگری اسپانیا است و از هر زاویه، هر ریزه‌کاری و هر بخش آن به دفعات بی‌شماری عکس گرفته شده‌است.

اما این مکان تا قرن‌ها مورد بی‌توجهی قرار گرفته بود و مانند بسیاری از موارد مشابه در جهان، ارزش این بنا توسط یک خارجی به چشم آمد و مورد توجه همگان قرار گرفت. اما این شخص، واشنگتن اروینگ (Washington Irving) نویسنده آمریکایی، اولین خارجی که از این آبنمای بی‌نظیر دیدن کرده‌است، نبود.

در ۱۸۱۲، نیروهای فرانسوی ارتش ناپلئون در این کاخ اقامت کردند و تنها کار مفیدی که برای خودشان انجام دادند، دزدیدن اشیا سنگین قیمت و سبک وزن کاخ بود. اما زمانی که اروینگ در اواخر دهه ۱۸۲۰ به گرانادا رسید، ماجرا دچار تغییری فاحش شد و داستان‌های الحمرا (Tales of the Alhambra) او بیش از هر چیز در ستایش اسپانیای مسلمان نشین و گرانادا است و به واسطه این نوشته، کاخ الحمرا نیز جایگاه اصلی خود را بازیافت.

محوطه شیران در نیمه دوم قرن ۱۴ و دوران حکومت محمد پنجم ساخته شده‌است. از این حیاط به سه اتاق زیبا وارد می شویم، تالار دو خواهر، تالار  Abencerrajes، تالار شاهان. این سه تالار همراه با محوطه شیران حرم سرای کاخ سلطنتی را تشکیل می‌دهند.

the lion´s palace in alhambra of granada

حیاط شیران که کوچک‌تر از آن دو و دارای تزیینات بیشتر است، در طاق‌نماهای چهار‌جانبی که متناوبا بر تک‌ستونی‌ها و دو ستونی‌های ظریف با سرستون‌ها مزین به نقوش توربافت سوارند، محصور شده‌ و قوس‌ها از درون سو دالبری چند پره و سطح دیواره بالای آن‌ها با گچبری راست‌خط‌های درهم تنیده و کتیبه‌های قرآنی زینت یافته است. در مرکز حیاط حوضحه‌ای سنگی سوار بر پشت دروازه پیکره شیر از سنگ سیاه تعبیه شده است.

حرم سرا

حرم کاخ الحمرا از حیاط شیران منشعب می‌شود و شامل مجموعه‌ای از اتاق‌های زیبا و یک حمام است. در جنوب این سالن به تالار Abencerrajes می‌رسیم که دارای حیرت انگیزترین سقف‌ها در کل مجموعه‌ است.

سقف یک ۱۶ ضلعی است با تزیینات مقرنس است و توسط پنجره‌هایی که روی گنبد نصب شده‌اند و نوری که روی آب چشمه کف منعکس می‌شود، روشن می‌شود. سقف تالار دو خواهر نیز بسیار شگفت‌انگیز است و از بیش از ۵۰۰۰ خانه لانه زنبوری ساخته شده ‌است.

در تالار شاهان، به یک اثر نامتعارف هنری برمی‌خوریم، که تمثال‌هایی زنده نمایانه از انسان است که در دین اسلام حرام دانسته می‌شد. سازنده این آثار به احتمال فراوان مسیحی بوده‌ است اما دستور ساخت آن را سلاطین دودمان نصر صادر کرده بودند.

حمام‌ها آخرین قسمت با اهمیت حرم هستند که نمی‌توان به آن داخل شد، اما می‌توان درون آن را از میان پنجره تماشا کرد.

همچنین بدون تردید در کنار معماری، هنرهای دیگری نیز در این سرزمین موثر افتادند. این تاثیر در رشته‌های مختلف هنری چون شهرسازی، معماری مساجد، کاخ‌ها، پارک‌ها و پل‌ها، ضرب سکه، خوشنویسی، زردوزی ‌روی پارچه، نساجی و کاغذسازی، چشمگیر بود و در بطن خود دارای چنان روح زیباشناسانه و قدرتمندی بود که به همان صورت مورد تقلید اروپاییان قرار می‌گرفت. همچنین هنرهای تزیینی تحت‌تاثیر تفکر اعراب چون: بافندگی، کنده‌کاری روی فلز و عاج، سیم و زرکوبی روی مفرغ و فولاد با اسلوب معروف به «دمشقی» مانند ساختن، کلاه خودها و شمشیرهای گران‌بها و به‌ویژه انواع کاشی‌سازی و سفال‌گری با رنگ‌های درخشان درهم بافته نیز شکوفان و مکتب ساز شد. 

نوعی از هنر که در دوران اسلامی در اسپانیا شکل گرفت و توسعه پیدا کرد تاثیر شگرفی در معرفی هنرپس از اسلامی به اروپاییان و نفوذ آن در هنرهای مدرن سده‌های بعدی داشت.

در حال حاضر، جزایر قناری به‌دلیل داشتن آب‌ و هوای مدیترانه‌ای و سواحل پاک مقصد نخست گردشگران خارجی اسپانیا بوده و منطقه تاریخی آندلس و شهر زیبای بارسلون با داشتن آثاری از دوره‌‌های مختلف تاریخی از جمله دوره اسلامی دیگر مقاصد گردشگری این کشور به شمار می‌روند.